Osoby z niepełnosprawnością, przebywający w domach opieki, uchodźcy, migranci, osoby w kryzysie bezdomności w sumie stanowią ponad 20% społeczeństwa polskiego. Wpływ pandemii na te grupy utrzyma się znacznie dłużej niż samo ryzyko epidemiczne, dlatego ich problemy powinny być pilnie uwzględnione przez decydentów. Piszą o tym członkowie interdyscyplinarnego zespołu doradczego ds. COVID-19 przy prezesie PAN w stanowisku 15.
Fot. Steve Buissinne / Pixabay
COVID-19 dotyka całe społeczeństwo. Jednak skutki pandemii nie dla wszystkich są jednakowe. Na przykład osoby z niepełnosprawnością, szczególnie te przebywające w domach opieki, uchodźcy i migranci czy wreszcie osoby w kryzysie bezdomności są w trakcie pandemii narażone są na dodatkowe trudności. Ich problemy często umykają uwadze decydentów, media i opinia publiczna mało się nimi interesują, a one same są wykluczane z głównego nurtu życia społecznego. Choć zwykło się osoby te traktować jako mniejszości, to w sumie stanowią ponad 20% społeczeństwa polskiego. Są jego integralną częścią. Ich sytuacja i tak trudna w czasach normalnych, w czasie pandemii stała się jeszcze trudniejsza. Pandemia nie tylko obnażyła wszystkie słabości systemu wsparcia tych osób, ale stworzyła też problemy całkiem nowe. Przypatrując się problemom tych osób, widzimy w wyostrzony sposób problemy całego społeczeństwa: z boku niekiedy widać więcej, także i to, co wcale „marginalne” nie jest (Kapralski, S., 2008).
Brakuje jeszcze systematycznych badań, całościowo ukazujących sytuację tych osób w trakcie pandemii. W naszym stanowisku odwołujemy się głównie do danych jakościowych, zebranych przez nas w trakcie wywiadów z ekspertami znającymi sytuację poszczególnych grup. Aby zachować choć pewien poziom metodologicznej standaryzacji naszej analizy, zadawaliśmy wszystkim naszym ekspertom cztery podstawowe pytania (o liczebność danej grupy osób, o wpływ pandemii na te osoby, o ich życie podczas pandemii, o związane z pandemią postulaty tych osób), choć w oczywisty sposób wywiady nie dotyczyły tylko tych problemów. Nie pretendujemy do przedstawienia pełnego obrazu wpływu pandemii na te społeczności, chcemy jednak ich problemy nagłośnić i zwrócić uwagę na potrzebę opracowania działań, które będą przeciwdziałać długofalowym negatywnym skutkom pandemii COVID-19 dla tych społeczności.
W oczywisty sposób nasza analiza nie obejmuje wszystkich grup mniejszościowych dotkniętych pandemią. Wybierając je kierowaliśmy się trzema najważniejszymi kryteriami. Po pierwsze, chodziło nam o grupy duże i dobrze rozpoznawalne. Po drugie, o grupy, których problemy są na tyle podobne, że można potraktować je wspólnie. Po trzecie, wybraliśmy grupy, które mają także problemy specyficzne, które wymagają odrębnych indywidualnych rozwiązań, a których niedostrzeganie skazuje te grupy na marginalizację i wykluczenie. W rezultacie stosowania tych trzech kryteriów skupiliśmy się na analizie sytuacji poniższych grup.
Osoby z niepełnosprawnością
Dla tej grupy osób pandemia miała szczególnie niekorzystny wpływ z kilku powodów. Po pierwsze, czasowo zatrzymał się system orzecznictwa o niepełnosprawności i niezdolności do pracy, wobec czego świadczenia były wypłacane z opóźnieniem. Po drugie, wstrzymana została działalność placówek rehabilitacyjnych czy opiekuńczych. Niektórzy ludzie, w tym liczni mieszkańcy domów pomocy społecznej, od ponad roku nie wyszli z domów i nawet jeśli nieliczni z nich mogą kontynuować pracę zdalnie, to pozbawieni są kontaktów z rodziną, kontaktów społecznych, nie mogą korzystać z bieżącej rehabilitacji, czy niezbędnych dla zdrowia turnusów rehabilitacyjnych. To zamknięcie w czterech ścianach szczególnie dramatycznie dotyka osoby z niepełnosprawnością intelektualną i ich rodziny lub opiekunów. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną pozbawione bodźców i możliwości terapii każdego dnia tracą latami wypracowane umiejętności życiowe. Dotkliwość tej sytuacji pogłębia fakt, że osoby te często nie rozumieją ani zagrożenia epidemicznego, ani wprowadzonych zasad bezpieczeństwa. Inne problemy mają osoby niesłyszące, które nie mogą korzystać z teleporad medycznych, a ich kontakty społeczne są dodatkowo ograniczane tym, że przez maski nie mogą czytać z ust, co pogłębia stan niezrozumienia i zagubienia. Po trzecie, szczególnie problematyczne w pandemii okazało się wykluczenie informacyjne osób z niepełnosprawnościami, często wynikające z braku narzędzi komunikacyjnych (np. brak komunikatów dla osób niesłyszących) umożliwiających osobom z niepełnosprawnościami nie tylko kontakty społeczne, ale i pracę czy edukacje zdalną.
Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności przygotowana na lata 2010–2020 promuje ideę zamiany opieki instytucjonalnej na opiekę w ramach lokalnej społeczności. Takie podejście, odpowiednio wdrażane, szczególnie w trakcie pandemii byłoby szansą dla osób z niepełnosprawnościami dla pełnego włączenia się w życie społeczeństwa oraz gwarancją respektowania ich fundamentalnych praw. Deinstytucjonalizacja zniwelowałaby także większość problemów, z którymi osoby te borykają się w pandemii. Istnieje jednak ryzyko, że – tak jak w obecnej pandemii – mniejsze ośrodki i organizacje pożytku publicznego zostaną bez wytycznych i bez wsparcia instytucji państwowych.
Uchodźcy i migranci
Pandemia COVID-19 zwiększyła problemy, z którymi borykają się uchodźcy i migranci w Polsce, częściowo stworzyła też zjawiska nowe. Szczególnie dotkliwe podczas pandemii okazały się jednak problemy systemowe związane z brakiem polityki migracyjnej Polski (18 października 2016 r. uchylony został dokument regulujący strategię państwa w tym zakresie).
Kluczowe problemy, z którymi podczas pandemii borykali się uchodźcy i migranci w Polsce to:
• brak dostępu do procedury uchodźczej i czasowe zamknięcie przejść granicznych,
• przewlekłość postępowań legalizacyjnych uniemożliwiająca m.in. legalne podjęcie pracy,
• załamanie na rynku pracy, które w przypadku wielu cudzoziemców oznaczało brak środków do życia, utratę miejsca zamieszkania oraz brak dostępu do świadczeń socjalnych,
• wykluczenie informacyjne związane z brakiem dostępu do sprzętu, brakiem kompetencji informatycznych, nieznajomością języka
• brak dostępu lub trudności z dostępem do edukacji zdalnej dzieci cudzoziemców (brak komputerów, oprogramowania i sprzętu, brak dostępu do sieci, brak wsparcia, bariera językowa utrudniająca zrozumienie komunikatów, brak kompetencji teleinformatycznych rodziców) i związane z tym poczucie marginalizacji, rosnące zagrożenie rozwoju psychofizycznego i procesu integracji tych dzieci,
• niedostosowanie ośrodków dla uchodźców do potrzeb kwarantanny i izolacji.
Olbrzymią rolę w przeciwdziałaniu skutkom pandemii na sytuację uchodźców i migrantów w Polsce odgrywają organizacje pozarządowe. Obecnie kluczowe jest jednak nie tylko wsparcie działalności tych organizacji, ale i stworzenie rozwiązań systemowych skupionych na łagodzeniu skutków pandemii COVID-19 na sytuacje uchodźców i migrantów.
Osoby w kryzysie bezdomności
Osoby w kryzysie bezdomności funkcjonują w bardzo różnych przestrzeniach, m.in w ośrodkach dla bezdomnych, w miejscach niemieszkalnych (pustostany, domki działkowe, piwnice, śmietniki, etc.) i w przestrzeni publicznej. W każdej z nich pandemia stwarza inne trudności i inne ryzyka. Olbrzymim wyzwaniem jest zapewnienie ciągłości pracy ośrodków pomocy w warunkach ryzyka epidemicznego. Ośrodki prowadzone są prawie wyłącznie przez organizacje pozarządowe i w pierwszych miesiącach pandemii musiały funkcjonować bez wytycznych i bez budżetów na środki przeciwepidemiczne. Tak jak i inne wspomniane wcześniej ośrodki, placówki dla bezdomnych są również niedostosowane do warunków izolacji, niesienie pomocy oznacza więc ryzyko zarówno dla ich mieszkańców, jak i dla pracowników.
Pandemia dotknęła również osoby w kryzysie bezdomności przebywające poza placówkami. Z powodu mniejszego ruchu w mieście osoby utrzymujące się z datków pozbawione były środków do życia. W pierwszych miesiącach pandemii placówki interwencyjne (jadłodajnie i noclegownie) zostały zamknięte i do tej pory nie wróciły do funkcjonowania w pełnym zakresie. W wyniku czasowego zamknięcia jadłodajni i noclegowni osoby przebywające w przestrzeni publicznej lub w miejscach niemieszkalnych zostały więc pozbawione zarówno miejsca do życia, jak i jedzenia. Dlatego, mimo że pracownicy placówek interwencyjnych ani pracownicy socjalni nie zostali uwzględnieni w Narodowym Programie Szczepień, przez wiele miesięcy nieśli pomoc potrzebującym bez wsparcia w zakresie ochrony przeciwepidemicznej.
Postulaty płynące od osób i organizacji niosących pomoc osobom w sytuacji bezdomności dotyczą głównie:
• przygotowania wytycznych postępowania w trakcie pandemii dla ośrodków i pracowników socjalnych
• objęcia ochroną medyczną pracowników socjalnych i ich rodzin (testy, szczepienia, pomoc medyczna)
• zwiększenia liczby miejsc w ośrodkach i dostosowania ich do potrzeb osób wymagających opieki (niepełnosprawnych lub chorych)
• podjęcia działań przeciwdziałających wykluczeniu informacyjnemu.
W obliczu trudnej sytuacji na rynku pracy można założyć, że skala zjawiska bezdomności w najbliższych latach będzie rosła. Dlatego już teraz warto podjąć działania wspierające wydolność ośrodków dla osób bezdomnych, organizacji pozarządowych niosących pomoc osobom w kryzysie bezdomności oraz domów pomocy społecznej.
Podsumowanie
Populacja, która doświadcza pandemii COVID-19 na terytorium Polski jest złożona z wielu grup, wśród których są społeczności, które pozostają na obrzeżach ogólnej polityki zwalczania pandemii w Polsce. Grupy te borykają się z problemami wspólnymi, które utrudniają im stawienia czoła zagrożeniom związanym z pandemią. Są to:
