Opracowała Małgorzata Ściubisz
Różyczka jest ogólnoustrojową, wirusową chorobą zakaźną, której czynnikiem etiologicznym jest wirus różyczki. U dzieci i dorosłych choroba ta zazwyczaj przebiega łagodnie, jednak zakażenie wirusem różyczki ciężarnej, zwłaszcza w I trymestrze, jest szczególnie niebezpieczne i może prowadzić do poronienia, obumarcia płodu lub rozwoju ciężkich wad wrodzonych u płodu, tzw. zespołu różyczki wrodzonej (CRS). Zapobieganie (eliminacja) CRS jest głównym celem programów szczepień przeciwko różyczce, a najskuteczniejszą strategią są powszechne szczepienia ochronne dzieci z dodatkowym szczepieniem wychwytującym podatnych na zachorowanie nastolatków w wieku ≤14 lat. W maju 2012 roku na 65. posiedzeniu Światowego Zgromadzenia Zdrowia – organu wykonawczego Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) – przyjęto ostateczną wersję planu działania na rzecz szczepień (Global Vaccine Action Plan – GVAP) na lata 2011–2020. Jednym z najważniejszych celów zawartych w GVAP była eliminacja różyczki w co najmniej 5 z 6 Regionów WHO do końca 2020 roku. W czasopiśmie „Morbidity and Mortality Weekly Report” opublikowano raport podsumowujący postępy w eliminacji różyczki i CRS na świecie jakie poczyniono od 2012 roku.
Dane dotyczące realizacji szczepień przeciwko różyczce w państwach członkowskich WHO uzyskano z rejestru WHO/UNICEF (Joint Reporting Form). W latach 2012–2020 zwiększyła się liczba krajów członkowskich WHO realizujących program szczepień przeciwko różyczce – ze 132 (68%) do 173 (89%). W 2020 roku programy szczepień realizowały wszystkie kraje w Regionie Ameryk, Regionie Europejskim, Regionie Azji Południowo-Wschodniej oraz Regionie Zachodniego Pacyfiku. W 2 pozostałych regionach szczepienia przeciwko różyczce realizowało 31 (66%) z 47 krajów Regionu Afrykańskiego oraz 16 (76%) z 21 krajów Wschodniego Regionu Morza Śródziemnego. Zwiększył się także odsetek populacji zaszczepionej 1 dawką szczepionki zawierającej wirusa różyczki – z 40% w 2012 roku do 70% w 2020 roku, choć był on bardzo zróżnicowany i wynosił 36% w Regionie Afrykańskim, 45% we Wschodnim Regionie Morza Śródziemnego, 85% w Regionie Ameryk, 87% w Regionie Azji Południowo-Wschodniej, 94% w Regionie Europejskim oraz 95% w Regionie Zachodniego Pacyfiku. Oznacza to, że w 2 regionach nie osiągnięto minimalnego zalecanego progu wyszczepialności (80%).
W 2020 roku wszystkie kraje członkowskie WHO prowadziły nadzór epidemiologiczny nad różyczką, a niemal wszystkie (99%) miały dostęp do badań w kierunku różyczki w laboratoriach działających w ramach WHO Global Measles and Rubella Laboratory Network (w Polsce Narodowe Laboratorium ds. Diagnostyki Odry i Różyczki znajduje się w Zakładzie Wirusologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego-Państwowego Zakładu Higieny – przyp. red.). W latach 2012–2019 liczba krajów zgłaszających do WHO zachorowania na różyczkę (zgłoszeniu podlega również brak zachorowań, więc liczba raportujących krajów świadczy o jakości nadzoru, a nie sytuacji epidemiologicznej różyczki – przyp. red.) zwiększyła się ze 175 (90%) do 179 (92%), ale zmniejszyła się w 2020 roku trakcie pandemii COVID-19 – do 70%. Podobna sytuacja dotyczyła CRS – w latach 2012–2019 liczba krajów zgłaszających do WHO przypadki CRS zwiększyła się ze 130 (67%) do 131 (68%), ale zmniejszyła w 2020 roku do 58%. Zmniejszyła się również liczba zgłaszanych przypadków różyczki – z 94 277 w 2012 roku do 49 136 w 2019 roku, a następnie do 10 194 przypadków w 2020 roku. Natomiast liczba zgłaszanych przypadków CRS zwiększyła się z 302 w 2012 roku do 603 w 2020 roku, głównie z powodu wprowadzenia nadzoru epidemiologicznych w kilku krajach o dużej liczbie ludności (Bangladesz, Indie, Indonezja, Pakistan) i zmianie systemu raportowania w Pakistanie w 2020 roku. Autorzy raportu zwrócili jednak uwagę, że dane z nadzoru epidemiologicznego nad różyczką za 2020 rok mogą być niekompletne z powodu pandemii COVID-19.
Postępy w eliminacji różyczki w poszczególnych Regionach WHO oceniane są na podstawie liczby krajów prowadzących rutynowe programy szczepień przeciwko różyczce oraz liczby krajów uznanych za wolne od rodzimych zachorowań. Certyfikat regionu wolnego od różyczki i CRS przyznaje Komisja Weryfikacyjna ds. Eradykacji Odry i Różyczki WHO. Warunkiem otrzymania certyfikatu jest przerwanie endemicznej transmisji wirusa różyczki na okres ≥36 miesięcy we wszystkich krajach danego Regionu. Do 2020 roku udało się to osiągnąć tylko w Regionie Ameryki Północnej i Południowej. Ostatni endemiczny przypadek tej choroby odnotowano tam w 2009 roku w Argentynie (p. Eliminacja różyczki w Ameryce Północnej i Południowej – 15 lat walki zakończone sukcesem!). Jeśli chodzi o postępy w eliminacji różyczki w poszczególnych krajach członkowskich WHO, to do końca 2020 roku w 93 krajach (48%) przerwano transmisję endemicznego wirusa różyczki na okres ≥36 miesięcy – w 35 (100%) krajach Regionu Ameryk, w 3 (14%) z 21 krajów Wschodniego Regionu Morza Śródziemnego, w 49 (92%) z 53 krajów Regionu Europejskiego, 2 (18%) z 11 krajów Regionu Azji Południowo-Wschodniej oraz w 4 (15%) z 27 krajów Regionu Zachodniego Pacyfiku.
