Jak informować pacjenta o niepożądanych odczynach poszczepiennych?

Skróty: BCG (Bacillus Calmette-Guérin) – szczepionka przeciwko gruźlicy, DTaP (diphtheria, tetanus, and acellular pertussis vaccine) – szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (bezkomórkowa), DTwP (diphtheria, tetanus, and whole cells pertussis vaccine) – szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (całokomórkowa), HHE (hypotonic-hyporesponsive episode) – epizod hipotoniczno-hiporeaktywny, MMR – szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce, NOP – niepożądany odczyn poszczepienny

Wprowadzenie

Realizacja szczepień ochronnych, tak jak każdego świadczenia zdrowotnego, wymaga zgody pacjenta. Szczepienia, jako prosty zabieg, nieobarczony zwiększonym ryzykiem, nie wymagają pisemnej zgody, wystarczy zgoda konkludentna, tzn. wyrażona zachowaniem pacjenta wskazującym na chęć ich realizacji. Jednak, aby zgoda była wyrażona w sposób świadomy, pacjenta należy poinformować o wskazaniach do świadczenia oraz o korzyściach i ryzyku danej procedury medycznej. W przypadku szczepień ochronnych pacjenta należy poinformować nie tylko o chorobach, którym dane szczepienie zapobiega (ryzyko zachorowania, przebieg choroby, ryzyko powikłań), ale także o niepożądanych odczynach poszczepiennych (NOP).

Taka rozmowa jest istotna ze względów etycznych i prawnych, ale także pomaga zbudować zaufanie pacjenta do lekarza oraz szczepień ochronnych.

Rodzic uprzedzony o najczęstszych odczynach poszczepiennych, przygotowany przez lekarza na taką sytuację i poinformowany, jak ma reagować, będzie znacznie spokojniejszy w razie wystąpienia NOP.

Co to jest NOP?

NOP, a w zasadzie zdarzenie niepożądane w okresie po szczepieniu (adverse event following immunization – AEFI), to zaburzenie stanu zdrowia występujące w ciągu 4 tygodni po podaniu szczepionki. Wyjątek stanowią NOP po szczepieniu przeciwko gruźlicy (BCG) – w tym wypadku kryterium czasu jest znacznie wydłużone (do 6 mies.), co wynika ze specyfiki szczepionki.

Co ważne, taka definicja NOP opiera się na związku czasowym szczepienia z wystąpieniem zaburzenia stanu zdrowia, a nie na związku przyczynowo-skutkowym. Zatem, uznając dane zdarzenie za NOP, nie potwierdzamy, że było ono spowodowane szczepieniem. Taką szeroką definicję NOP stosuje się przede wszystkim w celach epidemiologicznych oraz w celu nadzoru nad bezpieczeństwem szczepień.

Czym może być spowodowany NOP?

NOP może być spowodowany:

• indywidualną reakcją miejscową lub ogólnoustrojową organizmu na szczepionkę,
• koincydencją czasową – takie sytuacje zdarzają się często, na przykład jeżeli w krótkim czasie przed podaniem szczepionki lub po jej podaniu dziecko zarazi się wirusem lub bakterią, a w momencie szczepienia nie ma jeszcze objawów zakażenia, które wystąpią kilka dni lub nawet tygodni po szczepieniu,
• ujawnieniem się po szczepieniu istniejącej już, ale dotychczas bezobjawowej choroby przewlekłej – taka sytuacja może być niezależna od szczepienia, ale może również być sprowokowana szczepieniem (np. wrodzone błędy metabolizmu lub genetycznie uwarunkowane encefalopatie padaczkowe, które po raz pierwszy ujawnią się w okresie gorączki i zmniejszonego łaknienia po szczepieniu [zespół Dravet i inne]),
• błędem wykonawczym (np. niewłaściwa droga podania szczepionki, niesterylnie wykonane wstrzyknięcie [p. także Błędy wykonawcze przy realizacji szczepień – przyp. red.]),
• indywidualną reakcją na sam zabieg szczepienia – na przykład omdlenie wywołane lękiem przed wstrzyknięciem/igłą (p. także Reakcje na stres związany ze szczepieniem (ISRR) – zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia – przyp. red.).

Jakie informacje o NOP należy przekazać pacjentowi/rodzicom pacjenta?

Pacjenta lub jego rodzica należy poinformować:

• jakie NOP mogą wystąpić – należy omówić tylko te NOP, które mają udowodniony związek przyczynowy ze szczepieniami zaplanowanymi na danej wizycie, zaczynając od najczęstszych (p. dalej i tab.),
• w jakim czasie po szczepieniu mogą się pojawić omawiane NOP – należy pamiętać i przekazać rodzicowi, że niektóre NOP (np. gorączka) występują w innym czasie po podaniu szczepionek „nieżywych” i „żywych”,
• jak postępować w razie wystąpienia NOP – większość objawów poszczepiennych nie wymaga pilnej konsultacji lekarskiej ani leczenia, ale dla rodziców niektóre objawy, na przykład epizod hipotoniczno-hiporeaktywny (HHE [tzw. omdlenie niemowlęce]), mogą wyglądać dramatycznie. Rodzic, którego nie przygotowano na wystąpienie HHE, często myśli, że u dziecka doszło do zatrzymania krążenia, wzywa zespół ratownictwa medycznego, rozpoczyna resuscytację krążeniowo-oddechową. Warto też poinstruować rodziców, jak mają postępować w przypadku objawów, które mogą minimalizować (np. gorączki lub bólu w miejscu wstrzyknięcia).
• że najczęstsze NOP o udowodnionym związku przyczynowym ze szczepieniem nie pozostawiają trwałych następstw zdrowotnych – to bardzo ważna informacja dla rodziców, którzy w przypadku wystąpienia NOP często jeszcze bardzo długo po nim niepokoją się, czy na przykład HHE nie uszkodził układu nerwowego i nie wpłynie negatywnie na dalszy rozwój dziecka.

Jak poprowadzić rozmowę z pacjentem/rodzicem pacjenta o NOP?

W rozmowie z pacjentem lub jego rodzicami o NOP można się kierować następującymi zasadami:

• informacje o szczepieniach warto przekazać prostym i powszechnie zrozumiałym językiem, w formie wybranej przez lekarza (najczęściej ustnie). Należy unikać określeń specjalistycznych i żargonu medycznego, a po przekazaniu kolejnych, mniejszych porcji informacji warto się upewniać, czy są one zrozumiałe dla rodziców lub pacjenta;
• rozmowę na temat NOP należy poprzedzić informacjami o chorobach, którym zapobiegają szczepienia, oraz ryzyku powikłań, do jakich mogą doprowadzić;
• należy uświadomić rodzicom, że szczepienia ochronne są jedyną lub najskuteczniejszą metodą profilaktyki tych chorób. Dziecko nie nabierze odporności na te choroby w wyniku dojrzewania układu immunologicznego;
• rodziców warto poinformować, że większość dzieci dobrze znosi szczepienia, a nawet jeśli w krótkim czasie po szczepieniu dziecko będzie się czuło trochę gorzej (np. pojawi się gorączka, gorsze samopoczucie, mniejsze łaknienie), to objawy te ustąpią, nie pozostawiając trwałych następstw, natomiast dziecko zyska ochronę przed chorobami, które mogą być dla niego niebezpieczne. Rozmowę o NOP warto rozpocząć od informacji o odczynach miejscowych, a następnie omówić najczęstsze odczyny ogólne;
• należy uświadomić rodzicom, że w razie wystąpienia gorączki lub bólu po szczepieniu dziecku można podać leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe w odpowiedniej dawce. Listę leków, które mogą zastosować, oraz ich dawkowanie należy przekazać w formie pisemnej;
• warto dokładnie wyjaśnić, w jakich sytuacjach rodzice powinni się skontaktować z lekarzem, a kiedy wystarczy, że poinformują o danym zdarzeniu przed kolejnymi szczepieniami;
• warto zapewnić rodziców, że mogą się z nami skontaktować, jeśli będą czymś zaniepokojeni. Jeśli natomiast jest to niemożliwe, można wskazać miejsca, gdzie mogą szukać pomocy.

Które NOP należy omówić z rodzicami?

Należy omówić tylko te NOP, które mają udowodniony związek przyczynowy ze szczepieniami zaplanowanymi na danej wizycie, zaczynając od najczęstszych (p. dalej i tab.). Nie ma formalnego wymogu, aby szczegółowo informować o wszystkich potencjalnych zdarzeniach niepożądanych związanych czasowo ze szczepieniem, jakie wymieniono w Charakterystyce Produktu Leczniczego (ChPL) i ulotce dla pacjenta. W razie potrzeby pacjentowi należy wyjaśnić, że w ulotce (oraz w ChPL) wymieniono wszystkie objawy, jakie obserwowano w określonym czasie po szczepieniu, ale w większości przypadków nie potwierdzono ich związku ze szczepieniem. Informacje te zbiera się, aby monitorować bezpieczeństwo szczepień.

Miejscowe NOP

Odczyny w miejscu podania szczepionki, czyli ból, zaczerwienienie i obrzęk, występują często (10–20% szczepionych dzieci). Zwykle mają łagodne lub umiarkowane nasilenie i nie utrudniają codziennej aktywności dziecka. Zaczerwienie i obrzęk zazwyczaj obejmują do 5 cm skóry, ustępują samoistnie w ciągu 3–4 dni i nie są powodem do niepokoju.

Dziecko wymaga konsultacji lekarza, jeśli odczyn miejscowy jest duży (>5 cm), widoczna jest ropna wydzielina lub zmiana nie ustąpi w ciągu 4 dni. Lekarz musi w takiej sytuacji ocenić, czy nasilony odczyn nie jest wynikiem zakażenia oraz czy występują inne objawy wymagające leczenia.

Ogólnoustrojowe NOP związane z wieloma szczepionkami

1. Gorączka
Gorączka po szczepionkach stosowanych w 1. roku życia najczęściej pojawia się w ciągu pierwszych 2–3 dób po szczepieniu, natomiast po podaniu szczepionki przeciwko odrze, śwince, różyczce (MMR) lub ospie wietrznej między 5. a 12. dobą po szczepieniu (wynika to z miejscowego namnażania się szczepionkowych szczepów wirusów). Gorączka zwykle nie przekracza 39°C i ustępuje samoistnie w ciągu 1–2 dni. Gorączka >39°C nie jest jeszcze powodem do niepokoju, ale jeśli utrzymuje się przez >3 dni lub towarzyszą jej inne niepokojące objawy (apatia, wymioty i inne), dziecko powinien zbadać lekarz.
W trakcie wizyty szczepiennej rodzica należy poinformować o zalecanych lekach przeciwgorączkowych oraz ich dawkowaniu (wielkość dawki i odstępy między dawkami).
Niekiedy można zalecić profilaktyczne podanie leków przeciwgorączkowych (np. paracetamolu, który zmniejszy ryzyko gorączki lub jej nasilenie, ale nie wpłynie negatywnie na immunogenność szczepionki). Leki stosowane profilaktycznie podaje się w standardowej dawce 30 min przed pierwszą dawką szczepionki lub w trakcie szczepienia oraz 4–6 h po podaniu drugiej i trzeciej dawki leku. Takie postępowanie zaleca się przy szczepieniu przeciwko meningokokom grupy B, zwłaszcza jeśli preparat ten podajemy na jednej wizycie z innymi szczepionkami (np. przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi [DTP]).

2. Drgawki gorączkowe
Drgawki gorączkowe to postać napadów występujących w przebiegu gorączki u dzieci od 6. miesiąca życia (wg niektórych autorów od 3. mż.) do 5. roku życia. Dotyczą one 2–5% dzieci, a u około 30% z nich nawracają. Większość drgawek gorączkowych (ok. 70%) po szczepieniu to drgawki proste, a jedynie 20–30% epizodów drgawek stanowią drgawki złożone. Przebieg drgawek gorączkowych związanych ze szczepieniem oraz częstość występowania poszczególnych postaci nie różni się od epizodu drgawek w przebiegu gorączki o innej przyczynie. Zwiększone ryzyko drgawek gorączkowych obserwuje się w 1. dobie po podaniu DTP, zwłaszcza szczepionki całokomórkowej (DTwP) oraz w przypadku koadministracji z inaktywowaną szczepionką przeciwko grypie (IIV) lub skoniugowaną szczepionką przeciwko pneumokokom (PCV), a także między 4. a 14. dobą po podaniu MMR, zwłaszcza preparatu zawierającego dodatkowo składową przeciwko ospie wietrznej (p. Po podaniu których szczepionek można się spodziewać wystąpienia NOP w postaci drgawek gorączkowych u dzieci? – przyp. red.). Ryzyko drgawek gorączkowych po podaniu DTwP wynosi 6/100 000 dawek i jest mniejsze po podaniu szczepionki bezkomórkowej (DTaP), dlatego u dzieci, u których w przeszłości rozpoznano drgawki gorączkowe, istnieje wskazanie do zamiany DTwP na DTaP. Po podaniu MMR ryzyko drgawek gorączkowych wynosi około 30/100 000 dawek.
Rodzicom należy powiedzieć, że ryzyko wystąpienia drgawek gorączkowych jest znacznie większe w przypadku zachorowania dziecka niż w związku ze szczepieniem. U >99,9% dzieci ten NOP nie występuje.
U dziecka z drgawkami gorączkowymi w wywiadzie szczególnie należy zadbać o to, aby rodzice zaopatrzyli się w leki przeciwgorączkowe. W przypadku szczepionek, po podaniu których gorączka występuje w ciągu kilku pierwszych dni (najczęściej jest to 1. doba), można rozważyć profilaktyczne podawanie leków przeciwgorączkowych (paracetamolu). Drgawki gorączkowe po szczepieniu zwykle nie wymagają hospitalizacji i dodatkowej diagnostyki, pod warunkiem że nie obserwuje się innych niepokojących objawów.
Rodzica należy jednak poinformować, że powinien się pilnie zgłosić do lekarza, jeżeli (p. Jaki jest typowy obraz drgawek związanych ze szczepieniem u dzieci? – przyp. red.):

• u dziecka wystąpią drgawki bez gorączki – nie ma danych naukowych wskazujących, że szczepienia odpowiadają za wystąpienie tego objawu u zdrowych dzieci; w takiej sytuacji należy przeprowadzić diagnostykę w poszukiwaniu ich przyczyny neurologicznej,
• drgawkom gorączkowym towarzyszą inne niepokojące objawy, takie jak apatia, nudności, wymioty, zaburzenia świadomości, a gorączka utrzymuje się przez >3 dni,
• drgawki mają charakter drgawek gorączkowych złożonych.

3. Epizod HHE
HHE najczęściej występuje po podaniu DTwP (ok. 1/1750 dawek). Po zmianie preparatu na DTaP ryzyko zmniejsza się o 60–66%. Opisano również przypadki HHE po podaniu innych szczepionek (przeciwko błonicy, tężcowi, Haemophilus influenzae typu b, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B), choć są one znacznie rzadsze.
Zgodnie z definicją, HHE to nagłe obniżenie napięcia mięśniowego (hipotonia), pogorszenie kontaktu oraz zmiana zabarwienia skóry (skóra blada lub sinica) u dzieci w wieku <2 lat w ciągu 48 h po szczepieniu (p. Obniżenie napięcia mięśniowego ze zblednięciem skóry u 4-miesięcznego chłopca – przyp. red.).
Objaw ten wywołuje u rodziców duży niepokój. Rodzic, którego nie poinformowano o ryzyku HHE, może uznać, że u dziecka doszło do zatrzymania krążenia (dziecko robi się wiotkie, blade). Dodatkowo po takim epizodzie rodzice obawiają się o dalszy rozwój dziecka. Objawy HHE przypominają omdlenie wazowagalne u starszych dzieci i nastolatków (które może wystąpić bezpośrednio przed szczepieniem lub po szczepieniu), dlatego rozmawiając o tym NOP z rodzicem, warto używać bardziej zrozumiałego określenia, na przykład „omdlenie niemowlęce”, które dobrze opisuje stan i wygląd dziecka w czasie takiego epizodu. Rodziców należy uspokoić, że u >99,9% dzieci ten objaw nie występuje po szczepieniu przeciwko krztuścowi (po szczepionce DTwP zdarza się u <0,1% dzieci).
Jeżeli po ustąpieniu objawów dziecko jest aktywne, nie obserwuje się innych niepokojących objawów, nie ma bezwzględnego wskazania do konsultacji lekarskiej. Jeśli jednak dziecko nie odzyskuje normalnej aktywności albo epizodowi towarzyszą inne niepokojące objawy, wówczas dziecko powinien zbadać lekarz.

4. Nieukojony płacz
Nieukojony płacz związany ze szczepieniem DTP występuje w ciągu 48 h po szczepieniu i zgodnie z definicją można go rozpoznać, jeśli trwa ?3 h. Cechą charakterystyczną płaczu po DTP jest jego „nieutulony” charakter. Rodzice często określają go jako płacz, którego nigdy wcześniej nie słyszeli. Nie ustępuje po przytuleniu dziecka, podaniu smoczka do ssania lub podczas karmienia.
Dane z amerykańskiego systemu biernego nadzoru nad NOP wskazują, że nieukojony płacz występuje z częstością 1/100 dawek DTwP i zdecydowanie rzadziej po podaniu DTaP. Objaw ustępuje samoistnie, nie pozostawiając trwałych następstw.
Warto powiedzieć rodzicom, że objaw ten nie występuje u około 99% dzieci. Warto też im doradzić, aby płaczącym dzieciom, które nie spełniają powyższych kryteriów, podać lek przeciwbólowy. Niepokój dziecka może bowiem być spowodowany bólem kończyny wynikającym ze wstrzyknięcia szczepionki.

5. Reakcja anafilaktyczna
Rodzice często obawiają się alergii na szczepionkę. Jednak ciężkie reakcje alergiczne na podaną szczepionkę zdarzają się bardzo rzadko, rzadziej niż na pokarmy. Najcięższa postać reakcji alergicznej – reakcja anafilaktyczna – występuje z częstością 1–3/mln podanych dawek. Ponieważ jednak jest to reakcja potencjalnie zagrażająca życiu, szczepienia wykonuje się w gabinetach wyposażonych w zestaw przeciwwstrząsowy i pod nadzorem personelu medycznego, który potrafi rozpoznać i leczyć takie reakcje. Objawy reakcji anafilaktycznej zwykle pojawiają się w krótkim czasie po szczepieniu, najczęściej w ciągu pierwszych 15–30 minut, dlatego zaleca się, aby pacjent pozostał na terenie przychodni przez 15 minut po szczepieniu, a dziecko z dodatnim wywiadem alergicznym przez 30 minut.

NOP związane z określonymi szczepionkami

Szczepionka MMR
1. Osutka odropodobna lub różyczkopodobna po podaniu MMR – rodzic nieprzygotowany i niepoinformowany, że jest to spodziewany objaw wynikający z namnażania się wirusów szczepionkowych, najczęściej interpretuje wystąpienie osutki jako objaw reakcji alergicznej na szczepionkę.
2. Inne łagodne objawy odry, świnki lub różyczki po szczepieniu MMR występują rzadko, mają łagodny przebieg, ustępują samoistnie i nie pozostawiają trwałych następstw, w przeciwieństwie do powikłań, których obawiamy się w przebiegu tych chorób.
3. Małopłytkowość – liczba płytek krwi zwykle zmniejsza się w ciągu pierwszych 6 tygodni po podaniu MMR i najczęściej wraca do normy w okresie od kilku dni do kilku tygodni. Małopłytkowość związana z MMR najczęściej ma łagodny przebieg, a jej jedynym objawem może być wybroczynowa osutka na skórze. Szacuje się, że małopłytkowość po szczepieniu MMR wynosi 0,087–4/100 000 podanych dawek (mediana: 2,6/100 000 dawek). Rodzicom należy wyjaśnić, że ryzyko małopłytkowości po zakażeniu dzikim wirusem odry lub różyczki jest znacznie większe niż po szczepieniu. Według danych amerykańskich małopłytkowość występuje w przebiegu odry z częstością 33/100 000 zachorowań, a w przebiegu różyczki nawet 1200/100 000 zachorowań.

Szczepionka przeciwko ospie wietrznej
Osutka ospopodobna – warto uprzedzić rodziców, że w razie wystąpienia pęcherzyków ospowych (zwykle 2–4 tyg. po szczepieniu) istnieje, w razie bliskiego kontaktu, ryzyko przeniesienia atenuowanego (osłabionego) wirusa szczepionkowego na osoby z zaburzeniami odporności. Jednak ryzyko przeniesienia wirusa szczepionkowego jest znacznie mniejsze niż ryzyko zakażenia dzikim wirusem ospy wietrznej i półpaśca.

Szczepionka przeciwko rotawirusom
1. Wgłobienie jelita jest bardzo rzadkim zdarzeniem niepożądanym (ryzyko bezwzględne szacuje się na 1–4 dodatkowych przypadków wgłobienia na 100 000 zaszczepionych niemowląt), zwykle występuje w ciągu tygodnia po szczepieniu, częściej dotyczy pierwszej dawki, a jego przebieg, leczenie i rokowanie nie różnią się od wgłobienia niezwiązanego ze szczepieniem. Rodziców warto również poinformować, że przestrzeganie zalecanego schematu szczepienia przeciwko rotawirusom, czyli podanie pierwszej dawki przed ukończeniem 12. tygodnia życia oraz zakończenie całego schematu w zalecanym wieku, >3-krotnie ogranicza bezwzględną liczbę przypadków wgłobienia jelita, które potencjalnie mogą wystąpić w ciągu tygodnia po szczepieniu.
2. Objawy ze strony przewodu pokarmowego (biegunka, wymioty, ból brzucha)

Szczepionka BCG
1. Z rodzicami warto omówić naturalną ewolucję zmiany miejscowej: początkowo jest to pęcherzyk wypełniony mętnym płynem (krosta), następnie po 2–3 tygodniach pojawia się niewielkie owrzodzenie (2–5 mm) z niewielką ilością ropnej wydzieliny, które z czasem pokrywa się strupkiem. Zmiana ustępuje po 2–4 miesiącach, pozostawiając żyworóżową, stopniowo bledniejącą bliznę o średnicy 3–8 mm.
2. Niewielkie powiększenie węzłów chłonnych pachowych po stronie podania szczepionki (zwykle po lewej), najczęściej pojawiające się 2–3 miesiące po szczepieniu, uznaje się za normlaną reakcję na podanie BCG. Natomiast powiększenie węzłów chłonnych do rozmiaru >1 cm, powiększenie węzłów nadobojczykowych, owrzodzenie w bardzo wczesnym okresie po szczepieniu (już w 2.–7. dniu), owrzodzenie o średnicy >1 cm, powstanie samoistnej przetoki nad guzkiem (węzłem chłonnym) wymagają konsultacji lekarskiej.

Szczepionki przeciwko grypie
Zespół Guillaina i Barrégo (ZGB) jest bardzo rzadkim NOP związanym ze szczepieniem przeciwko grypie – szacuje się, że występuje z częstością 1–3/mln podanych dawek, a u dzieci jeszcze rzadziej. Ryzyko ZGB związane z zakażeniem wirusem grypy jest nawet 40-krotnie większe niż po szczepieniu przeciwko grypie.

Szczepionki mRNA przeciwko COVID-19
Zwiększone ryzyko zapalenia mięśnia sercowego lub osierdzia dotyczy przede wszystkim chłopców i młodych mężczyzn w wieku 12–39 lat, częściej po podaniu drugiej dawki niż po pierwszej (lub trzeciej i kolejnych przypominających). NOP ten zwykle pojawia się w ciągu tygodnia po szczepieniu, a przebieg i rokowanie są bardziej pomyślne niż w przypadku zapalenia mięśnia sercowego związanego z zakażeniem wirusowym (np. SARS-CoV-2). Szacuje się, że u chłopców i młodych mężczyzn w wieku 12–39 lat po podaniu drugiej dawki szczepionki mRNA ryzyko zapalenia mięśnia sercowego lub osierdzia wynosi około 30/mln podanych dawek. U młodych kobiet ryzyko to jest jeszcze mniejsze i wynosi około 5/mln podanych dawek (p. także Ocena bilansu korzyści i ryzyka szczepienia dzieci przeciwko COVID-19 – przyp. red.). Pacjenta należy poinformować o bardzo małym ryzku zapalenia mięśnia sercowego lub osierdzia i konieczności natychmiastowego zgłoszenia się do placówki medycznej w przypadku wystąpienia po szczepieniu (zwłaszcza w ciągu pierwszych 7 dni) któregokolwiek z następujących objawów: ból w klatce piersiowej, duszność, uczucie szybkiego bicia serca, trzepotania lub kołatania serca.

Podsumowanie

Właściwe informowanie rodziców o możliwych NOP powinno być elementem kwalifikacji do szczepienia. Rodzic z większym spokojem przyjmie wystąpienie NOP u swojego dziecka, jeśli wcześniej lekarz omówi z nim potencjalne zdarzenia niepożądane.

Przygotowany na taką ewentualność rodzic będzie wiedział, co ma zrobić, i zareaguje w odpowiedni sposób. Takie postępowanie daje szansę, że wystąpienie NOP nie zburzy zaufania zarówno do lekarza kwalifikującego, jak i do samych szczepień, a tym samym nie wpłynie na zaniechanie ich dalszej realizacji.