Jak wykonać płukanie nosa roztworem soli w domu? Czy do płukania lepiej stosować roztwór izotoniczny, czy hipertoniczny? Jak uzyskać 3% roztwór NaCl?

Dzieciom z objawami nieżytu błony śluzowej nosa i zatok przynosowych nierzadko zaleca się płukanie przewodów nosowych. Pozwala to na usunięcie nadmiaru wydzieliny wraz z florą bakteryjną i mediatorami stanu zapalnego, zwiększając skuteczność klirensu śluzowo-rzęskowego.

Optymalna toniczność roztworu nie została określona, a w przeprowadzonych badaniach najczęściej stosowano roztwory NaCl o stężeniu 0,9–3%. W większości badań buforowana izotoniczna sól fizjologiczna (0,9%) była lepiej tolerowana niż niebuforowana lub roztwór hipertoniczny. Preferowane jest używanie roztworów niezawierających chlorku benzalkonium, ze względu na jego działanie drażniące i niekorzystny wpływ na mikrobiom.1 Można korzystać z gotowych roztworów w ampułkach (dostępne w stężeniach 0,9–3%) lub przygotowywać je ex tempore – korzystając z saszetek lub roztworów o różnych stężeniach. Przykładowo: aby uzyskać 3% roztwór NaCl, do 10 ml strzykawki nabieramy 3 ml 10% NaCl i uzupełniamy ją wodą do iniekcji. Gotowe saszetki (ewentualnie sól kuchenną) rozpuszcza się w schłodzonej, przegotowanej wodzie.

Metody płukania można podzielić na 2 grupy: z użyciem butelek o elastycznych ściankach, podających płyny pod ciśnieniem, i takie, w których płyn podawany jest bez generowania ciśnienia w przewodach nosowych (rożki, konewki, ew. strzykawki bez igły). Butelki generujące ciśnienie nie powinny być zalecane u dzieci, ponieważ istnieje ryzyko uszkodzenia błony bębenkowej (zwłaszcza przy podawaniu roztworu przy zamkniętych ustach i głośni, np. w trakcie połykania). Ze względu na pojemność urządzenia bywają dzielone na pojemniki o dużej (≥60 ml) i o małej objętości (5–59 ml).2

Płukanie nosa zawsze wymaga współpracy biernej (akceptacji procedury), a sam zabieg musi być dla dziecka komfortowy. Niestety, około 40% dzieci (zwłaszcza młodszych) nie akceptuje zabiegu płukania nosa, a do prawidłowego przeprowadzenia zabiegu niezbędna jest współpraca. Najlepiej, jeżeli dziecko samodzielnie wykonuje płukanie pod nadzorem dorosłego.

Po umyciu rąk napełniamy pojemnik przygotowanym roztworem. Dzieci starsze pochylają się do przodu nad zlewem, ze skręconą nieco w bok głową. Delikatne i powolne płukanie nosa przeprowadza się za pomocą pojemnika z końcówką umieszczoną w nozdrzu położonym wyżej, skierowaną w stronę ucha po tej samej stronie. Nie należy opierać końcówki o przegrodę nosową. Roztwór należy wlewać delikatnie, aż zacznie wyciekać z nozdrza położonego niżej, a dziecko cały czas oddycha przez usta. Po delikatnym wydmuchaniu nosa czynność trzeba powtórzyć po drugiej stronie, pamiętając o dokładnym umyciu pojemnika po zakończeniu zabiegu. Niemowlęta podczas takiej procedury – o ile będą ją tolerować – powinny leżeć na boku. W internecie można znaleźć filmy instruktażowe, a także informacje o preparatach do płukania jamy nosowej i zatok.

Dzieciom z ostrym zakażeniem układu oddechowego zwykle zaleca się płukanie nosa izotonicznym roztworem soli. Wykazano, że u dzieci z ostrym zapaleniem zatok przynosowych irygacja solą fizjologiczną również była korzystna, a urządzenia o dużej pojemności były bardziej skuteczne, szczególnie w podgrupie dzieci z przeziębieniem. Zmniejszenie obturacji nosa i wycieku wydzieliny obserwowano po 5 dniach leczenia, a poprawa utrzymywała się do 3 tygodni.2 U dzieci z nawrotami ostrego zapalenia ucha środkowego analiza retrospektywna potwierdziła zmniejszenie liczby epizodów choroby (1,03 ± 0,14 vs 2,08 ± 0,16; p <0,001) oraz leczenia antybiotykami (1,48 ± 0,17 vs 2,59 ± 0,18; p <0,001) u dzieci, u których przez 4 miesiące płukano nos pod nadzorem, w porównaniu z dziećmi, u których nie przeprowadzono instruktażu odnośnie do stosowania tej interwencji.3

W przypadku przewlekłych nieżytów błony śluzowej nosa i zatok bardziej skuteczne wydają się roztwory soli hipertonicznej, szczególnie u chorych z obfitą wydzieliną lub obturacją przewodów nosowych.4 Zmniejszenie nasilenia objawów nie miało jednak wpływu na zaburzenia węchu i nasilenie zmian radiologicznych zatok. W przypadku ANN płukanie przewodów nosowych jest stosowane jako dodatkowa forma leczenia (oprócz leków przeciwhistaminowych i GKS miejscowych). Urządzenia o dużej pojemności były skuteczne w leczeniu dorosłych, natomiast te o małej objętości – u dzieci. Zmniejszenie nasilenia objawów obserwowano po 2–4 tygodniach płukania.2 Dzieci, u których stosowano płukanie solą hipertoniczną, osiagały lepszą punktację w zakresie objawów nosowych w porównaniu ze stosującymi roztwory izotoniczne (średnia różnica 1,82 pkt po leczeniu; 95% przedział ufności [CI]: 0,35–3,30; p = 0,02; skala 15-punktowa) i istotnie mniejsza była u nich częstość doraźnego stosowania leków przeciwhistaminowych (RR 0,68; 95% CI: 0,48–0,95; p = 0,02).5

W opiece pooperacyjnej po zabiegach laryngologicznych skuteczny był buforowany izotoniczny roztwór soli podawany za pomocą urządzeń o dużej objętości. Zmniejszał obturację przewodów nosowych i zabiegał tworzeniu strupów.5

Sugeruje się wykorzystywanie płukania nosa w zapobieganiu zakażeniom dróg oddechowych, w tym m.in. w zakażeniu SARS-CoV-2.6

Pewnego rodzaju alternatywą dla płukania przewodów nosowych (zwłaszcza u dzieci, które nie tolerują „klasycznego” zabiegu) może być zakrapianie roztworów NaCl do przewodów nosowych. W niedawno opublikowanym badaniu klinicznym z randomizacją i podwójnie ślepą próbą z udziałem 276 dzieci (w wieku 3–12 lat, średnia 6,1 roku) wykazano, że aerozol do nosa z solą fizjologiczną (0,9%, 1 aplikacja do każdego otworu nosowego dziennie) był tak samo skuteczny jak GKS donosowy (50 μg furoinianu mometazonu) w łagodzeniu zaburzeń oddychania podczas snu u dzieci.7 Po 6 tygodniach leczenia nasilone objawy zaburzeń oddychania w czasie snu ustąpiły u 56 ze 127 uczestników (44%) w grupie otrzymującej mometazon i u 50 ze 123 uczestników (41%) w grupie otrzymującej sól fizjologiczną (różnica 4%; 95% CI: -8% do 16%; p = 0,51). Głównym działaniem niepożądanym było krwawienie z nosa, które wystąpiło u 9,7% w grupie otrzymującej mometazon i u 15% w grupie otrzymującej sól fizjologiczną, oraz swędzenie/podrażnienie nosa, obecne u 9,7% w grupie mometazonu i 18% w grupie soli fizjologicznej.

Piśmiennictwo

1. Merchel Piovesan Pereira B., Tagkopoulos I.: Benzalkonium chlorides: uses, regulatory status, and microbial resistance. Appl. Environ. Microbiol., 2019; 85: e00377-19; https://doi.org/10.1128/AEM.00377–19
2. Chitsuthipakorn W., Kanjanawasee D., Hoang M.P. i wsp.: Optimal Device and Regimen of Nasal Saline Treatment for Sinonasal Diseases: Systematic Review. OTO Open, 2022, 6 (2): 1–17
3. Torretta S., Pignataro L., Ibba T. i wsp. : Supervised nasal saline irrigations in otitis-prone children. Front. Pediatr., 2019; 7: 218; doi: 10.3389/fped.2019.00218
4. Liu L., Pan M., Li Y. i wsp.: Efficacy of nasal irrigation with hypertonic saline on chronic rhinosinusitis:systematic review and meta-analysis. Braz. J. Otorhinolaryngol., 2020; 86: 639–646
5. Li C.L., Lin H.C., Lin C.Y. i wsp.: Effectiveness of hypertonic saline nasal irrigation for alleviating allergic rhinitis in children: a systematic review and meta-analysis. J. Clin. Med., 2019; 8: 64; doi:10.3390/jcm8010064
6. Panta P., Chatti K., Andhavarapu A.: Do saline water gargling and nasal irrigation confer protection against COVID-19? Explore, 2021; 17: 127–129
7. Baker A., Grobler A., Davies K i wsp.: Effectiveness of intranasal mometasone furoate vs saline for sleep-disordered breathing in children: a randomized clinical trial. JAMA Pediatr.; 2023; 177 (3): 240–247