Indywidualna długość ludzkiego życia jest wypadkową czynników genetycznych i środowiskowych. Geny odpowiadają za około 25% zmienności ludzkiego życia. Uważa się, że pozostałe 75% zależy przede wszystkim od czynników, takich jak żywienie, styl życia i warunki socjoekonomiczne1. Spośród elementów stylu życia palenie papierosów należy do wiodących przyczyn przedwczesnych zgonów i chorobowości również u osób w starszym wieku.
Najczęstszą przyczynę zgonów osób w wieku podeszłym stanowią zależne od miażdżycy schorzenia sercowo- i mózgowo-naczyniowe. Około 85% umierających z powodu choroby niedokrwiennej serca przekroczyło 65. rok życia, a 70% udarów mózgu występuje u osób w takim wieku2.
Częstość palenia wśród osób w starszym wieku jest mniejsza niż u młodszych, ale nadal znacząca. W badaniu NATPOL PLUS częstość tego nałogu u badanych między 18. a 39. rokiem życia wynosiła 35,5%, między 40. a 59. – 43,1%, a po 59. roku życia tylko 16,7%3.
Wyniki tego badania wykazały także, że do 50. roku życia ryzyko sercowo-naczyniowe zależy głównie od palenia tytoniu, natomiast wśród osób w starszym wieku przesuwa się na 3. miejsce za nadciśnienie tętnicze i hipercholesterolemię. W ramach programu POLKARD-SPOK oceniano częstość występowania czynników ryzyka CVD wśród reprezentatywnej dla Polski grupy pacjentów dużego ryzyka CVD leczonych w POZ4. Przebadano 19 593 chorych, w większości z udokumentowaną chorobą wieńcową (72%), w średnim wieku 63±10 lat, wśród których u 59,3% występowało nadciśnienie, u 76,3% dyslipidemia, u 28,3% cukrzyca, u 76,6% nadwaga i otyłość, 15,9% paliło papierosy.
W badaniach własnych w populacji 26 801 osób powyżej 60. roku życia zgłaszających się do POZ niezależnie od przyczyny, w średnim wieku 70,6 ±6,5 roku, palenie tytoniu stwierdzono u 19,3% pacjentów5. Mężczyźni palili papierosy znamiennie częściej niż kobiety: 30,9% vs 11,5%, a częstość palących w badanej populacji stopniowo zmniejszała się wraz z wiekiem. Podobne wyniki jak w Polsce stwierdzono w innych krajach europejskich w populacji osób w starszym wieku6.
Badanie Framingham Heart Study jednoznacznie potwierdziło, że wszystkie główne czynniki ryzyka miażdżycy, w tym palenie tytoniu, są równie ważne w starszym wieku2. W grupie wiekowej 65–94 lata w porównaniu z badanymi w wieku 35–64 lata, pomimo że niektóre współczynniki regresji, takie jak stężenie cholesterolu w surowicy, czy palenie wydają się mniej znaczące w populacji osób w starszym wieku, to większe ogólne ryzyko choroby wieńcowej wśród osób starszych kompensuje ten spadek znaczenia. W badaniu Cardiovascular Health Study na grupie ponad 5000 osób po 65. roku życia wykazano, że 50 paczkolat papierosów zwiększa śmiertelność sercowo-naczyniową (CV) 1,6 raza7. Również w badaniu Systolic Hypertension in the Elderly Program wykazano, że palenie jest w starszym wieku czynnikiem predykcyjnym pierwszego incydentu CV oraz nagłego zgonu w przypadku świeżego zawału serca8. W prospektywnych obserwacjach Framingham i Honolulu Heart Program u osób po 65. roku życia palenie zwiększało ryzyko zgonu z powodu choroby wieńcowej prawie 2-krotnie2,9.
Palenie okazało się także czynnikiem ryzyka niedokrwiennego udaru mózgu. W badaniu Framingham w 26-letniej obserwacji stwierdzono, że u palących mężczyzn udar występował 1,6 raza częściej, a u kobiet 1,9 raza częściej i efekt ten nie malał z wiekiem10. Podobne ryzyko udaru występowało u osób powyżej 80. roku życia11.
Z obecnością nałogu palenia u osób starszych wiąże się też, co najmniej 4-krotne zwiększenie ryzyka istotnego zwężenia tętnicy szyjnej wewnętrznej bądź wspólnej12. Palenie powoduje także prawie 2,5-krotne zwiększenie ryzyka miażdżycy tętnic obwodowych u starszych mężczyzn i prawie 3-krotny u kobiet13.
Palenie stanowi także podstawowy czynnik ryzyka wielu innych schorzeń, których częstość występowania wzrasta z wiekiem. Do typowych zaburzeń zależnych od palenia z wiekiem zwiększa się częstość chorób nowotworowych oraz obturacyjnej choroby płuc. Poza tym palenie przyczynia się też do pogorszenia funkcji poznawczych i rozwoju demencji, nawet, jeżeli uwzględni się w analizach wpływ wieku, poziomu edukacji i przebyte epizody udarów mózgowych14. Niedawna metaanaliza badań prospektywnych wykazała, że u osób nigdy niepalących w porównaniu z osobami aktualnie palącymi ryzyko rozwoju demencji i pogorszenia funkcji poznawczych jest od 40 do 80% mniejsze, w zależności od badanego punktu końcowego15.
U starszych palących osób dochodzi do znacznego przyspieszenia utraty funkcji nerek i nie tylko w obecności innych czynników ryzyka miażdżycy, ale także przy ich braku16. Zarówno ostry efekt palenia, jak i palenie przewlekłe powodują pogorszenie klirensu kreatyniny. Wywierają także negatywny wpływ na czynność nerek u chorych z nadciśnieniem tętniczym i pierwotnymi czy wtórnymi nefropatiami.
Palenie stanowi również ważny czynnik ryzyka osteoporozy17. Przyczynia się do nasilenia utraty kości, zwiększa ryzyko upadków, a ponadto wykazano, że obok wieku, ciężaru ciała, płci i menopauzy, stanowi niezależny czynnik ryzyka złamań. Wykazano ponadto wyraźny niekorzystny wpływ palenia po 75. roku życia na zwiększenie zagrożenia niesprawnością.
Nałóg palenia przyczynia się także do zwyrodnienia plamki i pogorszenia widzenia w starszym wieku18. Wykazano, że poza wiekiem palenie jest niezależnym czynnikiem ryzyka degeneracji plamki, prawdopodobnie przez wpływ na powstawanie wolnych rodników tlenowych. Ponadto pogorszenie widzenia z wiekiem może także zależeć od przyspieszenia przez palenie rozwoju zaćmy.
Spodziewany czas trwania życia u osób niepalących ulega wyraźnemu wydłużeniu w porównaniu z palącymi, gdyż palenie nawet w starości, skraca czas przeżycia w związku z nasileniem indukowanego paleniem uszkodzenia tkanek19. Nawet u osób stuletnich, gdzie liczba palących jest bardzo niewielka (maksymalnie kilka%), u aktualnych palaczy stwierdzano znacząco większą liczbę chorób przewlekłych w porównaniu z osobami niepalącymi20. Biologiczne efekty palenia wiążą się z nasileniem stresu oksydacyjnego, pogorszeniem funkcji śródbłonka naczyniowego i nasileniem stanu zapalnego w naczyniach, przyspieszeniem miażdżycy i zwiększeniem karcynogenezy, pogorszeniem czynności oddechowych, a w konsekwencji wzrostem chorobowości i śmiertelności19. Okazało się także, że proces skracania długości telomerów, który występuje w procesie starzenia w komórkach somatycznych, ulega nasileniu pod wpływem palenia.
Z powyższych rozważań wynika, że palenie może nie tylko skrócić życie, ale w znacznym stopniu zmniejszyć prawdopodobieństwo starzenia pomyślnego. Potwierdziły to także cytowane już amerykańskie badania Cardiovascular Health Study21. Niezależnymi czynnikami pomyślnego starzenia, definiowanego w tym programie, jako starzenie wolne od chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, z zachowaną sprawnością fizyczną i umysłową, okazały się niektóre elementy stylu życia oraz wybrane czynniki ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego czy subkliniczne wykładniki choroby. Spośród elementów stylu życia najistotniejsze znaczenie miały: aktywność fizyczna, niepalenie, wyższy poziom wykształcenia, mniejszy obwód pasa. Promowanie zdrowego stylu życia oraz prewencja schorzeń ma więc znaczenie priorytetowe dla utrzymania zdrowia do późnych lat życia.
Powszechnie uważa się, że zaprzestanie palenia w starszym wieku jest trudne i nie przynosi takich korzyści jak w młodszej populacji. Nic bardziej błędnego. Zaprzestanie palenia przyczynia się do zmniejszenia ryzyka chorobowości i śmiertelności w populacji osób w starszym wieku. W przeprowadzonych w USA badaniach prospektywnych w ciągu 5 lat obserwacji okazało się, że we wszystkich grupach wiekowych 60–69, 70–74 oraz powyżej 75. roku życia ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych było podobne u byłych palaczy jak u osób niepalących, natomiast osoby palące zarówno mężczyźni, jak i kobiety wykazywali około 2-krotnie większe ryzyko zgonu22. Wykazano też, że ryzyko udaru zmniejsza się po 2 latach od zaprzestania palenia, po 5 latach zrównując się z ryzykiem udaru u osób niepalących10. We wtórnej prewencji po zawale serca nawet otrzymanie tylko porady dotyczącej palenia wiązało się ze zmniejszeniem śmiertelności starszych chorych23.
Dlatego w prewencji zdarzeń sercowo-naczyniowych znajduje miejsce także zaprzestanie palenia tytoniu24. Możliwości rzucania palenia w starszym wieku są podobne jak u młodszych, a 6-miesięczna skuteczność pozostania niepalącym u starszych chorych wynosi około 20%.
Palenie również w starszym wieku zwiększa ryzyko przedwczesnego zgonu. Zmniejsza także prawdopodobieństwo pomyślnego starzenia się. Zerwanie z nałogiem jest możliwe także u seniorów, a ponadto poprawia przebieg chorób i znacząco zmniejsza śmiertelność.