Zespół Angelmana – opieka, rehabilitacja i nadzieja na wyleczenie

Obecnie terapia chorób genetycznych opiera się na leczeniu objawowym i rehabilitacji oraz innych oddziaływaniach zależnie od indywidualnych potrzeb (np. rehabilitacja ruchowa, fizjoterapia, terapia psychologiczna, wprowadzanie komunikacji wspierającej i alternatywnej i inne). W przypadku niektórych chorób genetycznych trwają jednak badania nad stworzeniem leczenia przyczynowego, mającego odwrócić niekorzystne skutki zmian w materiale genetycznym pacjenta.

Ten artykuł poświęcony jest perspektywom na przełomową terapię zespołu Angelmana oraz wskazówkom dotyczącym wielospecjalistycznej opieki i rehabilitacji. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o diagnostyce i objawach zespołu Angelmana, przeczytaj artykuł Zespół Angelmana - diagnostyka i objawy

Zespół Angelmana to rzadkie zaburzenie neurogenetyczne występujące statystycznie z częstością 1 :15 000 urodzeń (wg różnych źródeł 1:12 000 – 1:20 000). W Polsce na podstawie statystyk urodzeń z ostatnich 30 lat z zespołem Angelmana może żyć 571–951 osób.

Zespół Angelmana jest zaburzeniem monogenowym – nieprawidłowość dotyczy jednego genu – UBE3A – który jest dość wyjątkowy. Każdy z nas posiada dwie kopie genów: jedną pochodzącą od matki, drugą od ojca i zazwyczaj obie ulegają ekspresji (są aktywne). Jednak gen UBE3A jest unikalny. W mózgu ulega on ekspresji tylko na chromosomie matczynym, a kopia ojcowska jest naturalnie wyciszona. Jeśli matczynej kopii genu nie ma wcale lub jest ona nieprawidłowa, brakuje matrycy do produkcji bardzo ważnego białka UBE3A, czego efektem są objawy zespołu Angelmana.

Czy da się wyleczyć chorobę genetyczną?

Jest to bardzo trudne i złożone pytanie, ponieważ choroby genetyczne są różne. Niekiedy przyczyną jest „duża” (obejmującą cały chromosom) zmiana w DNA, czasami dotyczy tylko jednego genu. Mogą powstawać w wyniku zbyt dużej lub zbyt małej ilości materiału genetycznego, mogą również być spowodowane nieprawidłowością lub błędem w zapisie. Czasami powodują zmiany w budowie i funkcjonowaniu narządów albo prowadzą do degradacji komórek. Obecnie leczenie chorób genetycznych sprowadza się do postępowania objawowego, mającego na celu poprawę komfortu życia chorych oraz leczenie powikłań. Naukowcy poszukują jednak nowych terapii mających na celu usunięcie przyczyny choroby, jaką jest nieprawidłowość w funkcjonowaniu materiału genetycznego i bezpośrednie tego skutki.

Czy zespół Angelmana można wyleczyć?

Zespół Angelmana jest chorobą nieuleczalną, jest jednak nadzieja, że to się zmieni. Badania kliniczne potencjalnych terapii dla osób zmagających się z zespołem Angelmana trwają w kilku krajach świata.

Omawiana poniżej strategia ze względu na złożoność zagadnienia dotyczy tylko zespołu Angelmana – monogenowego zaburzenia neurogenetycznego.

Tak jak wspomniano wcześniej, zespół Angelmana spowodowany jest przez nieprawidłowość tylko w jednym genie, co więcej – ten gen ma „kopię zapasową” naturalnie wyciszoną u każdego człowieka (również zdrowego) – ojcowską kopię genu. Można więc przedstawić kilka potencjalnych strategii terapii w zespole Angelmana.

1. Terapia naprawiająca matczyną kopię genu UBE3A.
2. Terapia aktywująca ojcowską naturalnie wyciszoną kopię genu („odciszanie” zdrowej ojcowskiej kopii genu).
3. Programy wycelowane w poprawę przekaźnictwa synaptycznego (komunikacji między neuronami), mogące zmniejszyć nasilenie objawów choroby.

Obecnie trwają badania kliniczne nad substancjami mającymi działać w drugim i trzecim mechanizmie. Badania dotyczące pierwszej strategii naprawy matczynej kopii genu są na etapie badań przedklinicznych. W przypadku strategii „odciszania” kopii ojcowskiej genu, bada się działanie tzw. oligonukleotydów antysensownych. Jedno z prowadzonych w tym zakresie badań klinicznych może wejść w 3. fazę jeszcze w tym roku, oznacza to, że jego bezpieczeństwo i skuteczność będą badane na większej grupie chorych. W przypadku strategii związanej z poprawą przekaźnictwa synaptycznego, badania te są w 2. fazie – oceniającej skuteczność i bezpieczeństwo na małej grupie chorych.

Opieka lekarska w zespole Angelmana

Ze względu na występujące u osób z zespołem Angelmana objawy wymagają oni często opieki wielospecjalistycznej – każdorazowo powinna być dostosowywana do potrzeb konkretnej osoby. Może obejmować opiekę:

• neurologa – z powodu występujących napadów padaczkowych, zaburzeń snu, zaburzeń zachowania (które mogą również wymagać wsparcia psychologa lub psychiatry), często jest to również lekarz koordynujący opiekę
• gastroenterologa – z powodu występującego refluksu i zaparć, a także w niektórych przypadkach poważnych problemów z karmieniem (żywienie przez sondę, przezskórną gastrostomię endoskopową [PEG])
• lekarza rehabilitacji (a w przypadku stwierdzenia wad postawy ortopedy) – z powodu znacznego opóźnienia rozwoju motorycznego, obserwowanych zaburzeń napięcia mięśniowego i konieczności wsparcia rozwoju, a także obserwowanej niezborności ruchowej, ataksji, konieczności obserwacji w kierunku wad postawy (częstej w tej grupie pacjentów skoliozy, płaskostopia, koślawości stóp i innych wad)
• lekarza pediatry/rodzinnego – rutynowa opieka, badania przesiewowe, szczepienia
• okulisty – z powodu zeza, zaburzeń refrakcji i niedowidzenia oraz możliwej hipopigmentacji naczyniówki lub zaniku nerwu wzrokowego i innych. Należy pamiętać, że ze względu na występujący w większości przypadków całkowity brak mowy werbalnej, osoba zmagająca się z zespołem Angelmana nie powie o swoich problemach ze wzrokiem, a zaburzenia widzenia mogą istotnie wpłynąć na jej zdolność poruszania się, możliwości rozwoju poznawczego, społecznego czy komunikację (za pomocą symboli)
• genetyka – istotne jest określenie konkretnego genotypu zespołu Angelmana w celu określenia ryzyka urodzenia kolejnego chorego dziecka
• stomatologa – ścisła kontrola stomatologiczna
• ginekologa – omówienie strategii dotyczącej objawów menstruacyjnych (ból, rozdrażnienie, biegunka), omówienie ewentualnej zasadności leczenia hormonalnego (poprawa warunków higienicznych i komfortu).

Rehabilitacja i wspieranie rozwoju

Trudności w codziennym funkcjonowaniu, które napotykają osoby cierpiące na zespół Angelmana, są złożone i obejmują praktycznie wszystkie obszary życia. Co istotne – potrzeby, trudności, ale też postępy i zdobywane umiejętności, zmieniają się w czasie, więc ważne jest regularne ich określanie.

Nie ma jednej konkretnej terapii, która byłaby wystarczająca i uniwersalna dla wszystkich pacjentów. Całość terapii powinna być dostosowana do konkretnej osoby, oparta na jej indywidualnych potrzebach, a także uwzględniająca jej cechy, zainteresowania i możliwości. Kompleksowa, wielodyscyplinarna rehabilitacja powinna obejmować 3 podstawowe sfery: emocji, poznawczą oraz ruchową.

Jak zaplanować rehabilitację

Wspieranie osób z tak złożonymi potrzebami i niepełnosprawnościami jest trudne. Warto więc wyznaczyć realne cele krótko- i długoterminowe. Z punktu widzenia opiekuna czasami te cele trzeba modyfikować. Warto je jednak określać, by wiedzieć, dokąd dążymy, z jakiego miejsca zaczynaliśmy i czy/jakie postępy udaje się osiągać.

• Komunikacja wspomagająca i alternatywna (inaczej AAC – augmentative and alternative communications) – trudności w komunikacji wg opiekunów są podawane jako najbardziej dotkliwy objaw zespołu Angelmana. Jednak komunikacja to nie tylko mowa werbalna, ale też gesty, symbole i wszystko to, co jest związane z przekazywaniem informacji. Czasami te sygnały komunikacyjne są trudne do dostrzeżenia, jednak trzeba je wspierać i umacniać. Gdy mowa werbalna nie występuje (u większości osób z zespołem Angelmana), AAC jest jedyną drogą, by móc wyrazić swoje uczucia, emocje, potrzeby. Należy pamiętać, że u osób z zespołem Angelmana rozumienie mowy i chęć komunikacji jest zwykle na wyższym poziomie niż komunikacja ekspresywna.
• Terapia karmienia, pomoc neurologopedyczna, masaże w obrębie twarzy i jamy ustnej – istotne w nauce jedzenia (gryzienia i połykania) oraz pracy nad zmniejszeniem ślinienia.
• Rehabilitacja ruchowa – możliwy jest wybór spośród wielu dostępnych form rehabilitacji. Warto omówić go ze specjalistą, uwzględniając możliwości, preferencje i potrzeby osoby z zespołem Angelmana: NDT Bobath, Vojta, Medek, terapia w wodzie, hipoterapia, terapia ręki.
• Terapia psychologiczna, terapia pedagogiczna, trening umiejętności społecznych, terapia zajęciowa – to cała gama oddziaływań, których celem jest wspieranie kompetencji poznawczych i społecznych, a także budowanie poczucia własnej wartości, oddziaływania nakierowane na możliwość i umiejętność wyrażania emocji, a także ich regulacji.

To tylko niektóre przykładowe terapie wykorzystywane w opiece nad osobami z zespołem Angelmana. Zbudowanie całego systemu wsparcia i logistyki to wyjątkowo trudne zadanie, które spada na opiekuna osoby chorej. To może (szczególnie na początku) być przytłaczające. Jednak warto pamiętać, że bycie opiekunem osoby z zespołem Angelmana to nie sprint, a ... maraton. I nie wszystko da się osiągnąć już, na część rzeczy trzeba będzie poczekać, inne odpuścić, bo cokolwiek się stanie – celem jest jednak ciągle dobre, szczęśliwe życie dziecka i całej rodziny.