Wyniki badań przeprowadzonych w 44 krajach uczestniczących w badaniu nad zdrowiem i zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) zwracają uwagę na nieprawidłowe nawyki żywieniowe, rosnące wskaźniki nadwagi i otyłości oraz niski poziom aktywności fizycznej wśród młodych ludzi, które są istotnymi czynnikami ryzyka wielu chorób niezakaźnych, w tym chorób układu krążenia, cukrzycy i nowotworów.
Fot. Adobe Stock
Aktywność fizyczna
W Polsce tylko 20% nastolatków w wieku 11-15 lat, w tym 24% chłopców i 16% dziewcząt spełnia zalecenia WHO dotyczące min. 60-minutowej codziennej aktywności fizycznej (od umiarkowanej do intensywnej - MVPA). Odsetek ten jest nieco niższy w przypadku chłopców i nieco wyższy w odniesieniu do dziewcząt niż średnia HBSC wynosząca 25% dla chłopców i 15% dla dziewcząt. Warto zauważyć, że poziom aktywności fizycznej spada wraz z wiekiem nastolatków, a zalecenia w tym zakresie spełnia zaledwie 15% 15-latków.
Niepokojący jest fakt, że 28% nastolatków w Polsce jest nieaktywnych fizycznie. Oznacza to, że zaledwie przez dwa dni w tygodniu lub rzadziej podejmuje aktywność fizyczną przez co najmniej 60 minut dziennie. Odsetek ten jest wyższy niż średnia HBSC wynosząca 24% i niepokojąco wzrasta wraz z wiekiem. Co ważne, brak aktywności fizycznej jest bardziej rozpowszechniony wśród osób z mniej zamożnych środowisk.
Zachowania żywieniowe
Według raportu, tylko 33,5% nastolatków w Polsce spożywa codziennie owoce, a 33% warzywa, przy średniej HBSC wynoszącej 38%. To alarmująco niski wynik, który jest szczególnie niepokojący, ze względu na dobrze udowodniony związek między odpowiednio częstym jedzeniem owoców i warzyw a zmniejszonym ryzykiem chorób niezakaźnych. Ponadto tylko 49% nastolatków w Polsce rozpoczyna dzień od śniadania w dni powszednie. To o 2 punkty procentowe mniej niż średnia HBSC. Wskaźnik ten w Polsce sukcesywnie spada od 2018 r Budzi to uzasadnione obawy, ponieważ rezygnacja ze śniadań może mieć wpływ na poziom energii, koncentrację i ogólny sposób odżywiania nastolatków.
Wśród polskich nastolatków 27% spożywa codziennie słodycze, w tym czekoladę, a 11% słodkie napoje. Pokazuje to, że wysiłki na rzecz podnoszenia świadomości nastolatków na temat szkodliwości nadmiernego spożycia cukru, są w dalszym ciągu niewystarczające.
Masa ciała i jego obraz
W Polsce 24,7% nastolatków ma nadwagę lub cierpi na otyłość, co jest ---wartością wyższą niż średnia HBSC wynosząca 22%. Globalnie częstość występowania nadwagi i otyłości wzrosła od 2018 r.. To rosnące wyzwanie dla zdrowia publicznego. Chociaż tylko 4,4% nastolatków, którzy wzięli udział w badaniach HBSC ma niedowagę, kwestia ta nie powinna być pomijana, ponieważ może wskazywać na niedobory żywieniowe lub inne podstawowe problemy zdrowotne. Alarmujący jest zaś odsetek polskich nastolatków, którzy postrzegają siebie jako zbyt grubych - 45%. Co ważne, negatywne postrzeganie własnego ciała obserwuje się częściej u dziewczęt niż chłopców. Problem negatywnego obrazu ciała nasilił się od 2018 r., co w konsekwencji może przyczyniać się do występowania problemów ze zdrowiem psychicznym, zaburzeń odżywiania, podejmowania nieuzasadnionych prób odchudzania czy niebezpiecznych dla zdrowia zachowań związanych z kontrolą masy ciała.
Szersze implikacje dla zdrowia publicznego
Nierówności opisane w raporcie mają szerokie i długotrwałe konsekwencje, sięgające daleko poza bieżące problemy zdrowotne. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe, brak aktywności fizycznej oraz nadwaga i otyłość w okresie dojrzewania mogą prowadzić do poważnych schorzeń. W szczególności wzrasta ryzyko chorób układu krążenia, cukrzycy typu 2 oraz niektórych nowotworów. Te dolegliwości wpływają nie tylko na zdrowie jednostki, ale również stanowią znaczące obciążenie dla systemów opieki zdrowotnej i gospodarki.
Krajowy kontekst i implikacje
Dane dotyczące niskiego dziennego spożycia owoców i warzyw wśród nastolatków w Polsce podkreślają potrzebę ciągłych wysiłków na rzecz poprawy jakości odżywczej posiłków szkolnych jak też dostępności zdrowej żywności w szkołach i ich okolicach. Niepokojący jest również wysoki odsetek młodzieży nieaktywnej fizycznie jak też jeden z najwyższych pośród krajów biorących udział w badaniu HBSC wzrost tego odsetka między 2018 a 2022 rokiem.
Instytucje rządowe i szkoły odgrywają niezwykle istotną rolę w tworzeniu sprzyjającego środowiska, które sprawia, że wybór zdrowego stylu życia jest łatwiejszy i bardziej dostępny dla młodych ludzi. Może to obejmować wdrażanie polityk promujących aktywność fizyczną w szkołach, zapewnianie bardziej wartościowych opcji żywieniowych w stołówkach szkolnych oraz ograniczanie marketingu niezdrowej żywności i napojów dla dzieci. Konieczne jest stworzenie kultury zdrowia, która wspiera młodzież w dokonywaniu pozytywnych wyborów zdrowotnych. Będzie to mieć znaczący wpływ na ich dobre samopoczucie.
Warto również podkreślić, że od wielu lat polska młodzież, a zwłaszcza polskie dziewczęta najgorzej oceniają swój pośród wszystkich rówieśników z krajów HBSC. Rozwiązywanie problemów związanych z obrazem ciała w dobie mediów społecznościowych wymaga wielopłaszczyznowego podejścia. Konieczne jest wyposażenie nastolatki w umiejętności korzystania z mediów, aby krytycznie oceniały szkodliwy obraz ciała Internecie. Szkoły i społeczności mogą odgrywać istotną rolę, poprzez programy wsparcia, które koncentrują się na budowaniu poczucia własnej wartości, odporności i pozytywnego wzorców postrzegania ciała. Ponadto konieczne jest wprowadzenie surowszych regulacji, dotyczącymi treści w mediach społecznościowych, które promują nierealistyczne wzorce wyglądu ciała.
Konieczność działania
"Regularna aktywność fizyczna, prawidłowe nawyki żywieniowe oraz utrzymanie odpowiedniej masy ciała to niezbędne elementy zdrowego stylu życia" – mówi dr Hans Henri P. Kluge, Dyrektor Regionalny WHO na Europę. "Wyniki raportu wskazują na potrzebę ukierunkowanych interwencji, aby umożliwić nastolatkom podejmowanie zdrowszych zachowań i unikanie tych, które negatywnie wpływają nie tylko na ich obecne zdrowie i samopoczucie, ale także na ich zdrowie w dorosłości".
Dodatkowo, różnice społeczno-ekonomiczne w zachowaniach zdrowotnych nastolatków przyczyniają się do utrwalania niekorzystnej sytuacji. Dzieci z mniej zamożnych rodzin są bardziej narażone na negatywne skutki zdrowotne, co może utrudniać im zdobycie wykształcenia, perspektyw zatrudnienia i ogólną jakość życia. W ten sposób utrwalają się nierówności społeczne i ograniczone są możliwości awansu społecznego.
Przeciwdziałanie kryzysowi
Biuro Regionalne WHO dla Europy wzywa do podjęcia pilnych działań w celu powstrzymania niepokojących trendów i zaleca kompleksowe strategie, które koncentrują się na:
• Regulacji marketingu żywności: Wdrożenie bardziej rygorystycznych przepisów dotyczących marketingu niezdrowej żywności i napojów wśród dzieci i młodzieży.
• Promowaniu zdrowego odżywiania: Poprawa dostępu do przystępnej cenowo, korzystnej dla zdrowia żywności, szczególnie dla rodzin znajdujących się w niekorzystnej sytuacji oraz wdrażanie polityki zniechęcającej do spożywania niezdrowej żywności i napojów.
• Zwiększaniu aktywności fizycznej: Tworzenie bezpiecznego i dostępnego środowiska dla aktywności fizycznej oraz promowanie inicjatyw zachęcających młodzież do regularnych ćwiczeń.
• Ukierunkowanych interwencjach: Opracowanie dostosowanych do potrzeb interwencji wspierających prozdrowotne zachowania wśród nastolatków, szczególnie tych pochodzących ze środowisk znajdujących się w niekorzystnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Interwencje te mogą obejmować programy szkolne promujące zdrowe odżywianie i aktywność fizyczną, inicjatywy społeczne zapewniające dostęp do obiektów sportowych i rekreacyjnych oraz kampanie edukacyjne w celu zwiększania świadomość znaczenia zachowań korzystnych dla zdrowia.
• Niwelowaniu nierówności społecznych: Celem polityki powinno być zmniejszenie różnic społeczno-ekonomicznych związanych ze zdrowiem i zapewnienie wszystkim młodym ludziom możliwości prowadzenia zdrowego stylu życia.
"Wyniki te przypominają, że czynniki społeczno-ekonomiczne odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu zachowań zdrowotnych młodych ludzi" - powiedział dr Kremlin Wickramasinghe, regionalny doradca WHO/Europe ds. żywienia, aktywności fizycznej i otyłości.
"Przeciwdziałanie tym nierównościom wymaga wieloaspektowego podejścia, w tym polityki promującej zdrowsze środowisko, poprawiającej dostęp do żywności korzystnej dla zdrowia i zachęcającej do aktywności fizycznej dla wszystkich młodych ludzi, niezależnie od ich pochodzenia społeczno-ekonomicznego".
Dr Weber podkreśla znaczenie wieloaspektowego podejścia, stwierdzając: "Podejście do złożonej kwestii zdrowia nastolatków wymaga połączenia interwencji indywidualnych, rodzinnych, społecznych i politycznych. Musimy tworzyć środowiska, które wspierają zdrowe wybory i umożliwiają młodym ludziom przejęcie kontroli nad swoim zdrowiem".
Zdrowie i dobrostan nastolatków w Polsce znajdują się w krytycznym momencie. Dzięki ukierunkowanym interwencjom i zdecydowanym środkom politycznym możemy stworzyć zdrowszą przyszłość dla naszych młodych ludzi. Badanie HBSC dostarcza bezcennych danych do kierowania tymi wysiłkami, zapewniając, że polityka zdrowotna jest oparta na najnowszych dowodach i dostosowana do potrzeb nastolatków.
"W świetle tych ustaleń jasne jest, że musimy podjąć natychmiastowe działania, aby poprawić zachowania zdrowotne młodzieży w Polsce", powiedziała Anna Dzielska, kierownik Zakładu Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie, współkoordynatorka badań HBSC w Polsce. "Koncentrując się na tworzeniu środowisk, które wspierają zdrowe wybory i zachowania, możemy pomóc poprawić zdrowie i samopoczucie wszystkich nastolatków w Polsce". „Jedną z cennych inicjatyw, która w znaczący sposób może przyczynić się do poprawy zdrowia polskich uczniów jest planowane wdrożenie od 2025 roku nowego przedmiotu w szkołach tzn. edukacji zdrowotnej” – na co zwraca uwagę dr Agnieszka Małkowska-Szkutnik z Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego, współkoordynatorka badań HBSC w Polsce.
Pełny raport dostępny jest tutaj
