Skąpomocz (inaczej oliguria) to wydalanie zbyt małych objętości moczu, czyli mniej niż 500 ml na dobę u przeciętnej osoby dorosłej. Skąpomocz jest objawem, a nie chorobą i może towarzyszyć wielu stanom, nie tylko chorobom układu moczowego. Przyczyny skąpomoczu mogą być przejściowe, np. odwodnienie, ale też bardzo poważne i zagrażające życiu. Leczenie zależy od przyczyny skąpomoczu.
Mocz – prawidłowa objętość
Prawidłowo, u dorosłej osoby nerki wydzielają minimum około 500 ml moczu na dobę. Wytwarzanie i wydzielanie moczu określa się pojęciem diureza, które obejmuje zjawiska fizjologiczne związane z procesami prowadzącymi do oddania moczu. Odpowiednia diureza warunkuje prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Zmniejszenie ilości oddawanego moczu jest zawsze niepokojącym objawem. Nie zawsze jest to spowodowane chorobami układu moczowego.
Skąpomocz
Skąpomocz (inaczej oliguria) to wydalanie nieprawidłowo małych objętości moczu – mniej niż 500 ml na dobę u przeciętnej osoby dorosłej (mniej niż 70 ml na 10 kg masy ciała na dobę).
Objętość moczu zależy od wielu czynników, między innymi od objętości przyjmowanych płynów i jest możliwe wydalanie znacznie mniejszych niż zwykle objętości moczu, jeżeli podaż płynów jest ograniczona w danym dniu. Utrzymywanie się skąpomoczu dłużej niż jeden dzień (jeżeli dana osoba przyjmuje płyny w zwykłej objętości) jest objawem wymagającym pilnej oceny przez lekarza.
Skąpomocz a bezmocz
Skąpomocz jest stanem łagodniejszym niż bezmocz. O skąpomoczu mówimy, kiedy wydala się mniej niż 500 ml moczu na dobę, a o bezmoczu – kiedy wydala się mniej niż 100 ml moczu na dobę. Bezmocz jest zawsze objawem alarmującym i wymaga niezwłocznej interwencji lekarskiej. Przeczytaj więcej: Bezmocz (anuria)
Skąpomocz – przyczyny
Skąpomocz może mieć różne przyczyny, niekoniecznie związane w układem moczowym. Przyczyny skąpomoczu można podzielić na:
- przednerkowe, czyli niezwiązane z układem moczowym, a występujące na etapie wcześniejszym, zanim krew trafi do nerek i rozpocznie się proces wytwarzania moczu
- nerkowe, czyli choroby i nieprawidłowości dotyczące samych nerek, które wytwarzają mocz
- pozanerkowe, czyli mocz jest wytwarzany prawidłowo w nerkach, ale coś stoi na przeszkodzie jego prawidłowego wydalania.
Przyczyny przednerkowe obejmują:
- małą objętość krwi (tzw. hipowolemię) spowodowaną np. dużą utratą krwi – krwawienie po urazie, krwawienie z przewodu pokarmowego lub utratę krwi po operacji, zmniejszone spożycie płynów (odwodnienie), utratę płynów np. w wyniku rozległych oparzeń, posocznicę (sepsę), niewydolność wątroby
- niektóre choroby serca, np. niewydolność serca, zawał serca, zatorowość płucna i płuc
- choroby naczyniowe nerek, np. niedrożność tętnic nerkowych w wyniku zatoru.
Przyczyny nerkowe obejmują różne choroby nerek, w przebiegu których nerki nie wytwarzają odpowiedniej ilości moczu. Do stanów takich należą choroby kłębuszków nerkowych, np. kłębuszkowe zapalenie nerek, ostre uszkodzenie cewek nerkowych, np. spowodowane stosowaniem niektórych leków, zakażeniami bakteryjnymi (np. ostrym odmiedniczkowym zapaleniem nerek), wirusowymi (np. w cytomegalii, COVID-19) lub grzybiczymi (kandydoza), a także chorobami nowotworowymi. Nerki mogą też zostać uszkodzone przez toksyny, np. środki kontrastowe podawane podczas badań obrazowych, a także w przebiegu chorób przewlekłych, np. tocznia rumieniowatego układowego, twardziny układowej.
Przyczyny pozanerkowe obejmują sytuacje, w których utrudniony jest odpływ moczu z nerek. Oznacza to, że mocz jest prawidłowo wytwarzany przez nerki, ale jego wydalanie jest utrudnione. W drogach moczowych może się znajdować jakaś przeszkoda np. złogi (kamienie) w kamicy moczowej lub są uciskane z zewnątrz, np. przez guz w chorobie nowotworowej (np. nowotwory złośliwe narządów rodnych u kobiet) lub przerośnięty gruczoł krokowy w łagodnym przeroście gruczołu krokowego u mężczyzn.
Skąpomocz – objawy towarzyszące
Skąpomoczowi mogą towarzyszyć różne objawy związane z chorobą lub stanem, stanowiących przyczynę skąpomoczu. Ogólne objawy zaawansowanej niewydolności nerek to osłabienie, utrata łaknienia oraz nudności i wymioty.
Skąpomocz u osób starszych
Skąpomocz najczęściej występuje u osób w starszym wieku, choć może się pojawić w każdym wieku. Osoby starsze często zbyt mało piją, ponieważ nie odczuwają adekwatnego pragnienia. Dlatego czasem zadbanie o odpowiednie nawodnienie rozwiązuje problem. Należy jednak wziąć pod uwagę, że u osób w starszym wieku częściej występują choroby, także poważne, których objawem jest skąpomocz. Czasem uszkodzenie nerek może nie powodować żadnych objawów oprócz właśnie skąpomoczu. Niezależnie od wieku osoby, u której występuje skąpomocz, nie należy go bagatelizować, tylko zgłosić się do lekarza.
Skąpomocz – czynniki ryzyka
Niektóre stany lub choroby wpływają na zwiększone ryzyko wystąpienia skąpomoczu. Należą do nich:
- starszy wiek
- wcześniejsza historia chorób nerek u danej osoby
- przyjmowanie niektórych leków, np. niesteroidowych leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych (NLPZ), takrolimusu, cyklosporyny. niektórych antybiotyków (aminoglikozydów), środków chemioterapeutycznych stosowanych w leczeniu nowotworów złośliwych
- stosowanie środków kontrastowych używanych w badaniach obrazowych
- choroby współistniejące, np. cukrzyca, niewydolność serca, choroby wątroby.
Skąpomocz – diagnostyka
Najpierw lekarz zbierze wywiad i zbada pacjenta, ponieważ na tej podstawie często może podejrzewać najbardziej prawdopodobna przyczynę skąpomoczu. Następnie, w zależności od sytuacji, zleci badania dodatkowe, które zwykle obejmują:
- badanie moczu
- badanie laboratoryjne krwi – zwykle morfologię, stężenie kreatyniny (oblicza na tej podstawie wielkość przesączania kłębuszkowego, czyli GFR, który świadczy o funkcjonowaniu nerek) i mocznika, a także elektrolitów – potasu, sodu, wapnia, fosforanów, kwasu moczowego
- badania obrazowe, w tym USG nerek lub pęcherza moczowego lub tomografia komputerowa.
Skąpomocz – leczenie
Skąpomocz nie jest chorobą, tylko objawem wielu różnych chorób i stanów, dlatego leczenie zależy od przyczyny. W niektórych sytuacjach leczenie jest łatwe i szybkie, jak np. u osób odwodnionych, kiedy wystarczające może być zapewnienie odpowiedniego nawodnienia (doustnie lub dożylnie).
Jeśli przyczyna skąpomoczu jest pozanerkowa, czyli coś blokuje odpływ moczu, np. kamica nerkowa, to wówczas usunięcie złogów rozwiązuje problem. W przypadku guzów uciskających z zewnątrz na drogi moczowe konieczna może być operacja i leczenie onkologiczne.
Jeśli przyczyną skąpomoczu jest zakażenie, to stosuje się odpowiednie leczenie, np. antybiotyki w zakażeniach bakteryjnych.
Jeśli przyczyną jest lek, który uszkadza nerki, lekarz zaleci zmianę leku.
Czasem jednak skąpomocz stanowi objaw poważnej choroby nerek i wówczas potrzebne jest specjalistyczne leczenie, a nawet terapia nerkozastępcza, czyli dializa.
