Fot. istockphoto.com
Co to jest promieniowanie ultrafioletowe?
Promieniowanie ultrafioletowe (ultraviolet radiation – UVR) to część spektrum promieniowania elektromagnetycznego, emitowanego przez słońce. Wyróżnić można rodzaje promieniowania o określonej długości fali, określane jako UVA (320–400 nm), UVB (290–320 nm), UVC (200–290 nm). W obrębie promieniowania UVA wyróżnia się również UVA1 (340–400 nm) oraz UVA2 (320–340 nm). W zależności od długości fali, wywierają one odmienny wpływ na skórę.
Jak promieniowanie ultrafioletowe (UVR) wpływa na skórę?
Wpływ UVR na skórę zależy od długości fali. Promieniowanie UVC jest w całości pochłaniane przez warstwę ozonową; podobnie 90% promieniowania UVB, które w efekcie obecne jest na naszej szerokości geograficznej jedynie w okresie wiosny i lata. Promieniowanie UVB odpowiada za uszkodzenie DNA. Promieniowanie UVA penetruje skórę głębiej niż UVB, co skutkuje niekorzystnym procesem fotostarzenia oraz rozwojem miejscowego stanu zapalnego. Zarówno UVA, jak i UVB przyczyniają się do powstawania nowotworów skóry. Promieniowanie UVB wpływa także na wytwarzanie witaminy D w skórze.
Czy natężenie promieniowania ultrafioletowego zmienia się w ciągu dnia?
Natężenie UVA jest stałe w ciągu dnia. To promieniowanie dodatkowo przenika przez szyby okienne. Natomiast promieniowanie UVB jest najintensywniejsze w godzinach okołopołudniowych.
W jaki sposób ocenić wrażliwość skóry na promieniowanie ultrafioletowe?
Celem ułatwienia oceny wrażliwości skóry na UVR stworzono pojęcie minimalnej dawki rumieniowej (Minimal Erythema Dose – MED), oznaczającej najmniejszą konieczną ilość promieniowania do wywołania rumienia na skórze po 24 godzinach od narażenia na promieniowanie ultrafioletowe. Dodatkowo stosuje się klasyfikację fototypów Fitzpatricka (od I do VI), która pozwala przewidzieć wrażliwość na promieniowanie ultrafioletowe w zależności od fototypu – im wyższy fototyp, tym mniejsza szansa oparzenia słonecznego i rozwoju raków skóry. W Polsce występują przede wszystkim fototypy od I do III, które są w małym stopniu odporne na promieniowanie UVR. Najbardziej wrażliwy - fototyp I charakteryzuje ludzi o bladym kolorze skóry, niebieskich lub piwnych oczy, blond lub rudych włosach, którzy często mają piegi. Pod wpływem światła słonecznego skóra tych osób nie opala się, tylko ulega poparzeniu, co manifestuje się zaczerwienieniem. Ten fototyp wymaga bezwzględnej ochrony przed słońcem. Fototyp II jest nieco bardziej odporny na promieniowanie, dotyczy osób o jasnej skórze i blond włosach oraz jasnych oczach. Skóra tych osób jest trochę bardziej odporna na UVR niż fototypu I – opala się na czerwono, ale z czasem zmienia kolor na brązowy. Często ulega poparzeniu. Fototyp III obejmuje osoby o nieco ciemniejszym odcieniu skóry niż poprzednie fototypy (choć wciąż jest to jasny rodzaj karnacji). Jest ona też bardziej odporna na promienia UV. Niemniej u tych osób też dochodzi do poparzeń słonecznych, dlatego tak ważna jest ochrona przed słońcem.
Jak chronić skórę przed promieniowaniem UV?
Celem ochrony skóry należy stosować preparaty zawierające filtry chroniące zarówno przed promieniowaniem UVA, jak i UVB. Podstawowy podział filtrów obejmuje filtry chroniące przed określonym typem promieniowania, a także filtry organiczne – chemiczne oraz nieorganiczne – fizyczne i mineralne. Filtry UVR odbijają, rozpraszają lub pochłaniają energię promieniowania, zamieniając ją na ciepło.
Co to jest SPF?
Oceniając skuteczność filtrów przeciwsłonecznych, należy zwrócić uwagę na współczynniki ochronne dla różnych rodzajów promieniowania. W przypadku promieniowania UVB ważny jest wskaźnik ochrony przeciwsłonecznej SPF (Sun Protection Factor). Jest on wyliczany poprzez podzielenie wartości MED (minimalnej dawki rumieniowej) skóry chronionej danym preparatem przez MED skóry bez protekcji (SPF = MED skóry chronionej/niechronionej). I tak np. wartość SPF 30 oznacza, że celem wywołania rumienia po zastosowaniu preparatu konieczna jest 30 razy większa dawka promieniowania UVB niż w przypadku skóry niechronionej. Im wyższy wskaźnik SPF, tym lepsza ochrona przed promieniowaniem.
Co oznaczają określenia opisujące odporność filtrów na działanie wody?
Aby ocenić odporność preparatów zawierających filtry UVB na działanie wody, porównuje się wartość SPF przed 2-krotną i po 2-krotnej 20-minutowej kąpieli. W przypadku, gdy różnica wynosi <50%, preparat określa się jako oporny na działanie wody (water resistant). Jeśli analogiczną wartość uzyska się po czterech 20-minutowych kąpielach, preparat określa się jako bardzo mocno oporny na działanie wody (very water resistant). Zabronione jest stosowanie określenia wodoodporny (waterproof).
Jak otoczenie wpływa na ilość promieniowania oddziałującego na skórę?
Na ilość promieniowania docierającego do skóry wpływa zarówno charakter otoczenia, jak i położenie geograficzne. Zmiana szerokości geograficznej o 1 stopień lub zmiana wysokości nad poziomem morza o 100 m zwiększa ilość promieniowania docierającego do skóry o ok. 3%. Część promieniowania odbija się od podłoża – w przypadku lodu czy śniegu odsetek odbijanego promieniowania sięga 85%, podczas gdy dla gleby wynosi ok. 10%. W przypadku zbiorników wodnych odnotowano przenikanie promieniowania na głębokość ok. 60 cm, co oznacza, że podczas kąpieli np. w morzu nasza skóra jest wciąż narażona na promieniowanie.
Jak często należy nakładać krem z filtrem chroniącym przed promieniowaniem ultrafioletowym (UV)?
Kremy zawierające filtry chroniące przed promieniowaniem UV należy nakładać codziennie, przynajmniej 20 minut przed wyjściem z domu. Kolejne aplikacje w ciągu dnia należy powtarzać w okresach maksymalnie dwugodzinnych. Każdorazowo aplikację należy także powtórzyć po kąpieli w wodzie lub po spoceniu się.
Jakie filtry są zalecane do codziennego stosowania?
Do codziennego stosowania rekomenduje się kremy zawierające filtry chroniące przed promieniowaniem UVA oraz UVB o wskaźniku ochrony przeciwsłonecznej SPF minimum 15. Dodatkowo zaleca się unikanie przebywania na słońcu w godzinach pomiędzy dziesiątą a czternastą, a także stosowanie odzieży oraz okularów przeciwsłonecznych.
Ile kremu należy nałożyć na skórę?
Zakłada się, że celem uzyskania skutecznej ochrony należy nałożyć krem w ilości ok. 2 mg/cm2 skóry. Według zaleceń Amerykańskiej Akademii Pediatrów (AAP), zazwyczaj należy nałożyć ok. 30 ml, aby pokryć całe ciało (lub szacunkowo objętość, która może zmieścić się w ręku).
Czym jest tzw. zasada łyżeczki do herbaty?
Zasada łyżeczki do herbaty pozwala w uproszczeniu oszacować, jaką ilość kremu należy nałożyć na daną okolicę ciała. Standardowa pojemność łyżeczki wynosi 5 ml. Według proponowanej zasady, objętość kremu odpowiadająca 1 łyżeczce do herbaty powinna wystarczyć na posmarowanie rejonów twarzy, głowy oraz szyi (łącznie) lub ramienia i przedramienia jednej kończyny górnej. Objętość kremu odpowiadającą dwóm łyżeczkom należy nanosić na tułów (przód oraz tył), a także na każdą kończynę dolną.
Czy ochrona przeciwsłoneczna zależy od grubości warstwy naniesionego kremu?
Standardowo wskaźniki ochrony przed promieniowaniem wylicza się dla warstwy kremu z filtrem UV naniesionego na skórę w ilości 2 mg/cm2 skóry. Jeśli preparat zostanie naniesiony w mniejszej ilości, wskaźnik ochrony przeciwsłonecznej również będzie odpowiednio mniejszy.
Jakie filtry najczęściej powodują reakcje alergiczne?
Największy potencjał alergizujący wykazują substancje należących do grupy filtrów chemicznych: oktokrylen, benzofenon 3, awobenzon, 4-metoksycynamonian 2-etyloheksylu.
Czy zaprzestać stosowania preparatów z filtrami UV w przypadku wystąpienia reakcji alergicznej?
Nie należy rezygnować z fotoprotekcji, nawet jeśli wystąpiła reakcja alergiczna na dany filtr UV. W takim przypadku należy zmienić stosowany preparat (filtry fizyczne wykazują mniejszy potencjał alergizujący od chemicznych i są zalecane u osób z wrażliwą skórą), a w okresie jesienno-zimowym zgłosić się do lekarza, który wykona fototesty płatkowe.
Filtry fizyczne, mimo że lepiej tolerowane przez skórę od chemicznych, często występują w preparatach w formie nanocząsteczek. Czy przenikają one do skóry?
Umieszczenie filtrów fizycznych w preparacie w formie nanocząsteczek zwiększa ich efektywność oraz pozwala uniknąć efektu zbielenia skóry po nałożeniu. Nanocząsteczki nie przenikają jednak do skóry. Ich nagromadzenie można stwierdzić podczas stosowania preparatu w mieszkach włosowych, jednak nie przemieszczają się w głąb naskórka.
Czy stosowanie filtrów przeciwsłonecznych może zahamować powstanie witaminy D w skórze?
Teoretycznie zastosowanie preparatu w dawce 2 mg/cm2 skóry może zahamować wytwarzanie witaminy D przez skórę, jednak badania kliniczne nie potwierdziły tej zależności. Nie wykazano również, aby stosowanie filtrów przeciwsłonecznych zwiększało ryzyko rozwoju chorób związanych z niedoborem witaminy D, na przykład osteoporozy.
Od jakiego wieku dziecko może korzystać z kąpieli słonecznych?
Ze względu na odmienność skóry dziecka i fakt, że zdolność do pigmentacji posłonecznej rozpoczyna się dopiero ok. 30.-45. dnia po urodzeniu, Amerykańska Akademia Pediatrów nie zaleca w ogóle bezpośredniej ekspozycji niemowlęcia na słońce do ukończenia przez nie szóstego miesiąca życia. Australijskie rekomendacje sformułowane przez Australian College of Dermatologists oraz Cancer Council Australia wydłużają ten okres do ukończenia pierwszego roku życia.
U niemowląt w wieku 6–12 miesięcy AAP rekomenduje, aby również unikać ekspozycji na promieniowanie UV, jednak jeśli nie jest to możliwe, aplikować kremy z filtrem na jak najmniejsze powierzchnie ciała, dodatkowo stosując odpowiednie nakrycie ciała i głowy. W przypadku dzieci, które ukończyły 12. miesiąc życia, zaleca się stosowanie odpowiedniej odzieży ochronnej (w tym okularów przeciwsłonecznych) oraz kremów z filtrem, a także ograniczenie ekspozycji na słońce w godzinach pomiędzy dziesiątą a szesnastą.
Jakie wartości wskaźnika ochrony przeciwsłonecznej (SPF) powinny być stosowane w preparatach dla dzieci?
Zaleca się wartość SPF minimum 30.
W jakich grupach dzieci należy stosować SPF większy od minimalnego rekomendowanego?
W przypadku niemowląt, dzieci ze skórą atopową lub z jasnym fototypem rekomenduje się używanie SPF 50.
Czy u dzieci stosujących filtry przeciwsłoneczne należy oznaczać stężenie witaminy D?
U dzieci stosujących ochronę przeciw promieniowaniem UV należy okresowo oznaczać stężenie witaminy D w surowicy; dodatkowo rekomenduje się stosowanie doustnej suplementacji preparatami zawierającymi witaminę D.
Jaki filtr wybrać dla małego dziecka – fizyczny czy chemiczny?
Filtry stosowane w preparatach dla dzieci powinny chronić zarówno przed promieniowaniem UVB, jak i UVA. Filtry fizyczne można stosować u dzieci w każdym wieku; filtry chemiczne są dopuszczone do stosowania u dzieci, które ukończyły 2. rok życia.
Czy stosowanie kremów z filtrem u dzieci zmniejsza ryzyko zachorowania na czerniaka w przyszłości?
Stosowanie fotoprotekcji może zmniejszyć ryzyko rozwoju tzw. pieprzyków, czyli znamion melanocytowych. Dodatkowo szacuje się, że do 18.–20. roku życia organizm przyjmuje połowę dawki promieniowania UVR, jakiego doświadczy w ciągu całego życia. Przebycie w dzieciństwie oparzenia słonecznego, przed którym może chronić prawidłowa fotoprotekcja, jest uznanym czynnikiem ryzyka rozwoju czerniaka.
