Komary – jakie choroby przenoszą i jak się przed nimi chronić

Komary to owady powszechnie występujące w Polsce. Najpopularniejszym gatunkiem w Polsce jest komar brzęczący. Tylko samice komara mogą kłuć ludzi. Na rynku są dostępne różne środki chroniące przed ukłuciami komarów, dzięki którym można zmniejszyć ryzyko zachorowania na choroby przez nie przenoszone, podróżując do obszarów, gdzie występuje takie zagrożenie

Biologia i zachowanie komarów

Komary są powszechnie występującymi w Polsce owadami. W Polsce żyje aż 47 gatunków tych owadów. Do najpopularniejszych należą:

• komar brzęczący, czyli pospolity (Culex pipiens)
• widliszek (Anopheles maculipennis)
• Theobaldia annulata
• inne komary z rodzaju Anopheles: Anopheles atroparvus, Anopheles messeae, Anopheles claviger oraz Anopheles plumbeus.

Samice komarów po zapłodnieniu żywią się krwią. Następnie składają jaja w stojącej wodzie (np. w kałużach). W czasie wysysania krwi ssaka wprowadzają do jego organizmu ślinę, która może zawierać chorobotwórcze drobnoustroje. W ślinie komarów znajdują się też białka, które wywołują reakcję układu odpornościowego człowieka na ukłucie, czasem nasiloną (zobacz: Alergia na komary). Najczęstszymi żywicielami komarów są ludzie, bydło, konie i zwierzęta domowe. Komary przenoszą różne choroby, co jest głównie zależne od regionu geograficznego, w którym występują i gatunku komara. Większość komarów jest niezakażona, zatem nie przenosi żadnych patogenów. Samica komara składa około 100–300 jaj, z których po 24–36 godzinach wylęgają się larwy przekształcające się po 2–4 dniach w dorosłe owady. Temperatura, która sprzyja rozwojowi komarów to 20–25°C.

Choroby przenoszone przez komary

W Polsce najczęściej występuje komar brzęczący, który może przenosić:

• wirus japońskiego zapalenia mózgu
• wirus usutu
• wirus zachodniego Nilu.

Wirus japońskiego zapalenia mózgu i wirus usutu nie występują w Polsce. Natomiast wirus zachodniego Nilu jest sporadycznie spotykany w Polsce. Nie ma danych, ile osób w Polsce zostało zakażonych wirusem zachodniego Nilu. Należy jednak wziąć pod uwagę, że około 80% zakażeń wywołanych przez ten wirus przebiega bezobjawowo. Wirus zachodniego Nilu jest przenoszony przez komary, głównie gatunki z rodzajów Aedes, Anopheles i Culex, które – jak wspomniano – występują także w Polsce.

Komary widliszki mogą przenosić zarodźca malarii, jednak malaria nie występuje obecnie w Polsce endemicznie – została skutecznie zwalczona w latach 50. XX wieku.

Komar tygrysi

Komar tygrysi to gatunek komara pochodzący z Azji Południowo-Wschodniej, który może przenosić różne groźne choroby – m.in. dengę, żółtą gorączkę, japońskie zapalenie mózgu, wirus zika. Komary tygrysie rozprzestrzeniły się na wiele kontynentów i można je spotkać także w Europie. W Polsce dotychczas nie potwierdzono obecności komara tygrysiego. Ponieważ komar tygrysi nie jest w stanie przeżyć w zbyt zimnym dla niego klimacie umiarkowanym, jego zadomowienie się w Polsce jest mało prawdopodobne.

Przeczytaj więcej: Komar tygrysi - co warto o nim wiedzieć?

Jak człowiek przyciąga komary?

Ludzie przyciągają komary zapachem ciała (zapach potu może tak działać, zwłaszcza obecność w nim kwasu mlekowego), temperaturą skóry i wydychanym dwutlenkiem węgla.

Możliwe czynniki przyciągające komary obejmują grupę krwi, tempo metabolizmu, rodzaje i kolory odzieży oraz różne ilości lotnych związków organicznych wydzielanych przez ludzką skórę. To, czy określone składniki diety zmieniają atrakcyjność żywiciela, jest w dużej mierze niezbadane, chociaż w jednym badaniu wykazano, że jedzenie bananów może zwiększać atrakcyjność żywiciela dla komarów z gatunku widliszka.

Metody ochrony przed ukąszeniami komarów

Ochrona przed ukłuciami komarów obejmuje stosowanie środków odstraszających owady i kontroli środowiska w celu zmniejszenia populacji komarów w pobliżu miejsca zamieszkania.

Do takich działań należą:

• zmodyfikowanie aktywności, aby uniknąć ukąszeń komarów. Może to obejmować przebywanie w pomieszczeniach o świcie i zmierzchu oraz unikanie terenów podmokłych
• wyeliminowanie stojącej wody z bezpośredniego otoczenia (np. wokół domu) w celu ograniczenia miejsc lęgowych komarów, a także założenie moskitier w oknach i drzwiach
• podczas podróży ochrona miejsca noclegu w regionach występowania chorób tropikalnych przenoszonych przez komary o nocnym trybie aktywności, np. malaria, japońskie zapalenie mózgu – szczelne, klimatyzowane pomieszczenie lub stosowanie moskitiery nadłóżkowej, najlepiej spryskanej insektycydem – permetryną lub jej pochodnymi. Permetryna nadaje się do stosowania na tkaninach (na przykład namiotach obozowych, śpiworach i odzieży), ale nie do bezpośredniego stosowania na ludzką skórę! W razie potrzeby pokój zabezpiecz osłonami na okna i drzwi. Używaj moskitiery nadłóżkowej o rozmiarach oczek siatki ≤1,5 mm (<0,6 mm chronią także przed muchówkami i innymi owadami mniejszymi niż komary). Systematyczne stosowanie moskitiery nasączonej permetryną w regionach endemicznych zmniejsza zapadalność na malarię o 60%. Insektycydy w postaci kadzidełek i aerozoli owadobójczych mogą być wykorzystywane do eliminacji owadów na zewnątrz lub w pomieszczeniach. W szczelnych, klimatyzowanych pokojach dodatkowe zabezpieczenia najczęściej nie są potrzebne.
• Stosowanie odzieży ochronnej, w zależności od przewidywanej ekspozycji, klimatu i gatunków występujących w danym regionie: długie rękawy i nogawki, wysokie skarpety naciągnięte na nogawki, luźna odzież, nakrycie głowy, np. czapka z daszkiem lub kapelusz, buty z wyższą cholewką noszone zwłaszcza w porze największej aktywności owadów. Skuteczność ochrony poprawia impregnacja materiału środkiem owadobójczym (np. permetryną, na rynku dostępne są gotowe preparaty dla podróżnych).

Stosowanie repelentów przeciwko komarom

Repelenty, czyli środki odstraszające owady, stosuje się na odkryte części ciała podczas przebywania na zewnątrz. Należą do nich:

• DEET (N,N-dietylo-m-toluamid)
• ikarydyna
• butyloactyloaminopropionian (IR3535)
• olejek citronella
• olejek z eukaliptusa cytrynowego (p-Menthan-3,8-diol, PMD).

Środki te są dostępne w różnych postaciach – jako aerozole, płyny, kremy, sztyfty. Od stężenia substancji aktywnej uzależniony jest czas działania repelentu, np. 30–50% DEET zapewnia ochronę przez 5–10 h (stężenie >50% nie zwiększa stopnia ochrony lub okresu działania repelentu). Podobną skuteczność wykazują repelenty zawierające 20% ikarydyny. DEET jest potencjalnie neurotoksyczny, co oznacza, że może wpływać negatywnie na układ nerwowy, jeśli zostanie zastosowany w dużych stężeniach na otartą lub poparzoną słońcem skórę lub jeśli zostanie połknięty.

Ikarydyna jest bezzapachowa, nie pozostawia śladów i ma długotrwałą skuteczność. Ogólnie rzecz biorąc, ikaradyna w porównaniu z DEET skuteczniej chroni przed komarami i jest mniej toksyczna dla ludzi.

Inne środki, takie jak np. olejki eteryczne – citronella i olejek z eukaliptusa cytrynowego, są mniej skuteczne i działają stosunkowo krótko. Na przykład citronella może być skuteczna tylko przez około 20 minut, a olejek eukaliptusowy tylko przez dwie godziny.

Czy środki przeciwkomarowe mają skutki uboczne?

Tak. Ważne jest dostosowanie odpowiedniego środka do osoby, okoliczności i sytuacji, a także prawidłowe aplikowanie. Istnieją zasady dotyczące bezpiecznego i skutecznego stosowania środków odstraszających owady, a są one szczególnie ważne w przypadku stosowania repelentów na bazie DEET:

• należy stosować tylko tyle repelentu, aby lekko pokryć skórę (nie za dużo)
• repelenty należy nakładać na odsłoniętą skórę, odzież lub zarówno skórę, jak i odzież, ale nie pod ubraniem
• nie należy nakładać repelentów bezpośrednio na twarz. Aby zabezpieczyć twarz, należy najpierw nałożyć repelent na dłonie, a następnie rozprowadzić go po skórze twarzy.
• po nałożeniu repelentu należy umyć ręce, aby preparat nie miał kontaktu z oczami, ustami i błonami śluzowymi
• nie należy stosować repelentów na skaleczenia i rany ani na skórę w stanie zapalnym, podrażnioną lub ze zmianami skórnymi
• nie należy wdychać aerozoli ani rozpylać ich w zamkniętych pomieszczeniach lub w pobliżu żywności
• należy uważać, aby preparat nie dostał się do oczu (np. podczas rozpylania)
• nie należy nakładać repelentów na dłonie małych dzieci, aby nie dostał się do oczu
• obszary pokryte repelentem należy umyć wodą z mydłem, gdy repelent nie jest już potrzebny.

Należy unikać stosowania preparatów zawierających zarówno repelent, jak i filtr przeciwsłoneczny. Jeśli stosuje się krem z filtrem przeciwsłonecznym i repelent, najpierw należy zastosować filtr przeciwsłoneczny, a następnie repelent. Lepiej jest używać oddzielnych produktów przeciwsłonecznych i odstraszających, ponieważ filtry przeciwsłoneczne muszą być nakładane częściej niż repelenty.

Należy pamiętać, że repelent chroni krócej, jeśli skóra jest narażona na wodę (np. podczas pływania, mycie, opadów deszczu), a także w przypadku intensywnego pocenia (np. w wyniku ćwiczeń fizycznych).

Działania niepożądane DEET

Poważne niepożądane reakcje związane ze stosowaniem DEET są rzadkie. Zgłoszone przypadki (niewiele) wynikały z przypadkowego doustnego spożycia repelentu i dotyczyły zwykle u dzieci. Wchłanianie przez skórę może jednak powodować zapalenie skóry, reakcje alergiczne i rzadko neurotoksyczność, czyli niekorzystne działanie na układ nerwowy. DEET nie jest rakotwórczy.

Czy osoby przyjmujące witaminę B są mniej narażone na ukąszenia komarów?

Rozpowszechniło się przekonanie, że przyjmowanie witamin B doustnie (np. witaminy B-complex lub samej witaminy B₁, czyli tiaminy) chroni przed ukąszeniami komarów. Jednak nie ma żadnych danych naukowych, które potwierdzałyby to założenie. Nie ma też dowodów na to, żeby osoby, które mają niedobór witaminy B₁ były bardziej narażone na ukąszenia komarów niż osoby bez tego niedoboru.

Uczulenie na komary

U niektórych osób, zwłaszcza małych dzieci, po ukąszeniu komara może wystąpić reakcja alergiczna. Zwykle jest to reakcja miejscowa, co oznacza, że w miejscu ukąszenia powstaje duży obszar obrzęku, zaczerwienienia i nadmiernego ucieplenia skóry. Towarzyszy temu silny świąd. O objawach i leczeniu reakcji alergicznych na komary przeczytaj w artykule: Uczulenie na komary

Czy istnieje ryzyko, że w Polsce zadomowią się komary przenoszące niebezpieczne choroby?

Choć wraz z ocieplaniem się klimatu można się spodziewać wzrostu zachorowań na choroby przenoszone przez komary, jednak w polskich warunkach klimatycznych aktualnie owady te, choć są uciążliwe, nie przenoszą chorób tropikalnych i są niegroźne. Komary nie przenoszą też między ludźmi chorób takich jak wirusowe zapalenie wątroby typu B i C, ani HIV. Nie ma też żadnych dowodów, aby komary przenosiły boreliozę.