Od 1990 do 2019 r. poziom natężenia zgonów – mimo okresowych wahań na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat - wskazywał tendencję malejącą. Jednak w efekcie rozprzestrzeniania się COVID-19 nastąpił znaczący przyrost natężenia zgonów, a tym samym gwałtowny wzrost standaryzowanych współczynników zgonów. W 2022 r. zaobserwowano odwrócenie tej tendencji – na każde 100 tys. ludności zmarło 937 osób, o 144 mniej niż rok wcześniej. W kolejnym roku odnotowano dalszy spadek tej wartości o kolejne 95 zgonów. W 2023 r. standaryzowany współczynnik zgonów wyniósł 842.
Fot. Adobe Stock
W całym analizowanym okresie wyraźnie widać wyższą umieralność mężczyzn we wszystkich grupach wieku. W latach 1985-2023 natężenie zgonów mężczyzn do 60 roku życia było około 2,6 razy wyższe niż kobiet w tym samym wieku. W wieku powyżej 60 lat proporcja ta się zmniejsza.
W Polsce głównymi przyczynami zgonów są choroby układu krążenia, nowotwory oraz choroby układu oddechowego. W 2022 r. były one odpowiedzialne za ponad 66% wszystkich zgonów.
Dominującą przyczyną zgonów w Polsce są choroby układu krążenia – w 2022 r. stanowiły 36% wszystkich zgonów. Począwszy od 1992 r. standaryzowany współczynnik zgonów z powodu chorób układu krążenia znacząco się obniżył. W 2022 r. standaryzowany współczynnik zgonów wyniósł 323 osoby na 100 tys. ludności, o 36 mniej niż rok wcześniej. Stanowi to 54% wartości z 2000 r., lecz mimo to intensywność zgonów w wyniku tych chorób nadal jest bardzo wysoka.
W 2022 r. współczynnik zgonów z powodu chorób układu krążenia wśród mężczyzn w wieku poniżej 45 lat był blisko trzy razy wyższy niż wśród kobiet w tym samym wieku. Podobnie ta relacja kształtowała się w grupie osób w wieku 45-59 lat (proporcja ta wyniosła 3,9), przy czym wartość tego współczynnika była kilkanaście razy wyższa niż wśród osób młodszych. Po wyraźnym – w dekadzie lat osiemdziesiątych – wzroście natężenia zgonów z tej przyczyny u mężczyzn w wieku 45-59 lat, lata dziewięćdziesiąte zapoczątkowały jego spadek. Poziom natężenia zgonów kobiet z powodu chorób układu krążenia w tej samej grupie wieku przez szereg lat nie zmieniał się w znaczący sposób i dopiero – począwszy od 1992 r. – zaczął się systematycznie obniżać. Choroby układu krążenia są, obok nowotworów, najczęstszą przyczyną zgonów osób powyżej 45 lat, w szczególności są wyraźnie dominującą przyczyną wśród kobiet powyżej 60 lat.
Charakterystyczny dla osób w starszym wieku jest fakt, iż natężenie zgonów z tego powodu wśród mężczyzn jest niewiele większe niż kobiet, podczas gdy w młodszych grupach wieku umieralność mężczyzn w sposób znaczący przewyższa poziom umieralności kobiet.
Kolejna częsta przyczyna występowania zgonów to choroby nowotworowe – w 2022 r. stanowiły blisko 24% wszystkich zgonów, a standaryzowany współczynnik zgonów z tej przyczyny wyniósł 226 osób na 100 tys. ludności. W 2022 r. w prawie wszystkich grupach wieku (oprócz mężczyzn w wieku 45-59 lat) zaobserwowano wzrost umieralności.
W latach 1980-2001 w Polsce obserwowano stały wzrost poziomu natężenia zgonów z powodu nowotworów. Początek nowego stulecia przyniósł zmianę tej niekorzystnej tendencji – wartość standaryzowanego współczynnika zgonów dla całej populacji zaczęła się zmniejszać. Sytuacja ta była skutkiem spadku natężenia zgonów z powodu nowotworów w wieku do 44 lat. W ostatnim trzydziestoleciu współczynnik zgonów zarówno mężczyzn, jak i kobiet w tym wieku zmniejszył się dwukrotnie. W 2022 r. poziom natężenia zgonów osób w wieku 0-44 lata był kilkanaście razy niższy niż notowany wśród osób w wieku 45-59 lat.
Dosyć szybki, od 1991 do 1997 r., spadek natężenia zgonów z powodu nowotworów mężczyzn w wieku 45-59 lat uległ zahamowaniu w kolejnych latach. Począwszy od 2002 r. obserwowany jest ponowny spadek współczynnika zgonów. Dla kobiet w tej samej grupie wieku poziom natężenia zgonów spowodowanych nowotworami utrzymywał się na niezmienionym poziomie przez blisko ćwierć wieku. W starszych grupach wieku – 60 lat i więcej – umieralność mężczyzn spowodowana chorobami nowotworowymi zwiększała się do 2004 r., po czym – przez okres 10 lat – obserwowano spadek natężenia zgonów. W 2022 r., dla mężczyzn powyżej 60. roku życia standaryzowany współczynnik zgonów z powodu nowotworów wyniósł 1215 na 100 tys. mężczyzn. Wśród kobiet, które ukończyły 60 lat, poziom natężenia zgonów z powodu nowotworów wzrósł o 36 zgonów na 100 tys. w porównaniu do roku poprzedniego. Należy zaznaczyć, że dla mężczyzn w wieku 60 lat i więcej, poziom natężenia zgonów z powodu chorób nowotworowych był ponad sześciokrotnie wyższy niż u mężczyzn w wieku 45-59 oraz ponad ośmiokrotnie wyższy niż u kobiet w wieku 45-59 lat, natomiast te same proporcje dla kobiet w wieku 60 lat i więcej wyniosły odpowiednio 4 oraz 5,4.
Zgony spowodowane przyczynami zewnętrznymi (głównie wypadkami i urazami) stanowiły w 2022 r. 4,5% wszystkich zgonów. Korzystna tendencja obniżania się poziomu umieralności z tego powodu nieznacznie wyhamowała jeszcze w 2018 r. Standaryzowany współczynnik zgonów wyniósł w 2022 r. 49 na 100 tys. ludności i stanowił 50% maksymalnej wartości tego współczynnika obserwowanej w 1991 r. – 88 zgonów na 100 tys. ludności.
Czynniki zewnętrzne są najczęstszą przyczyną zgonów mężczyzn w wieku poniżej 45 lat. W 2022 r. stanowiły one blisko 33% wszystkich zgonów mężczyzn w tym wieku. Poziom natężenia zgonów mężczyzn w tej grupie jest prawie pięciokrotnie wyższy niż kobiet. Mężczyźni w wieku 45-59 lat również znacznie częściej (blisko sześciokrotnie) niż kobiety umierają z powodu wypadków i urazów, natomiast w wieku powyżej 60 lat prawie dwukrotnie częściej. Wraz z wiekiem spada udział procentowy zgonów z powodu przyczyn zewnętrznych. Wśród osób powyżej 60 lat wyniósł on 3,3% u mężczyzn i 2,1% u kobiet.
W Polsce w 2022 r. choroby układu oddechowego stanowiły 6,7% wszystkich zgonów, a standaryzowany współczynnik zgonów z tej przyczyny wyniósł 62 osoby na 100 tys. ludności. Po trwającym przez szereg lat spadku umieralności z powodu tych chorób, od początku XXI wieku natężenie zgonów utrzymuje się na zbliżonym poziomie. W przypadku kobiet od 2013 r. obserwowana jest jednak tendencja wzrostowa.
Dla mężczyzn w wieku 60 lat i więcej częstość występowania zgonów w następstwie chorób układu oddechowego była ponad ośmiokrotnie wyższa niż dla tych w wieku 44-59 lat, natomiast analogiczna proporcja dla kobiet wyniosła blisko 19.
Podobny przebieg zmian notowano w natężeniu zgonów z powodu chorób układu pokarmowego, z tym, że na nieco niższym poziomie. W pierwszej połowie lat 80. standaryzowany współczynnik zgonów z tej przyczyny wynosił 38-39 na 100 tys. ludności, w okresie kolejnych dziesięciu lat obniżył się do 35-36, po czym nastąpił ponowny jego wzrost do 38-39 zgonów na 100 tys. ludności w latach 2004-2008. Na zmiany ogólnego poziomu natężenia zgonów w następstwie chorób układu pokarmowego miał wpływ przede wszystkim wzrost umieralności mężczyzn w wieku powyżej 45 lat oraz kobiet w wieku 60 lat i więcej. W 2022 r. wartość tego wskaźnika wyniosła 46.
W 2020 r. wyodrębniona została dodatkowa przyczyna zgonu, związana z pandemią COVID-19. W 2021 r. choroba ta odpowiadała za około 18% wszystkich zgonów, a w 2022 r. już tylko za 6,7%. Standaryzowany współczynnik zgonów wyniósł w 2022 r. 62 zgony na 100 tys. ludności i był ponad trzy razy mniejszy niż w roku wcześniejszym.
Natężenie zgonów z tej przyczyny znacznie zwiększa się wraz z wiekiem. Dla mężczyzn w najstarszej grupie wieku częstość wystąpienia zgonu była blisko dziesięciokrotnie większa niż dla tych w wieku 44-59 lat, natomiast analogiczna proporcja dla kobiet wyniosła powyżej 14. Dodatkowo standaryzowany współczynnik zgonów dla mężczyzn był około 1,5 razy większy niż dla kobiet w każdej z analizowanych grup wieku.
